Prekid diplomatskih i svakih drugih veza izmedu Jugoslavije i Sovjetskog Saveza predstavljao je presedan medu komunističkim zemljama na samom početku Hladnog rata. Jugoslovenska armija u trenutku raskida veza sa SSSR-om je bila isključivo usresređena na zapadne granice prije svega na zonu Trsta na sjeverozapadu i Grčku na jugu zemlje. Jugoslavija je morala da izvrši rekonstrukciju svojih armija i usmjeri ih na sjeverne i istočne granice koje su ostale nezašticene. Počela je izrada operativnih planova za odbranu.
Jugosloveni, ali i Amerikanci su procjenjivali da je sovjetski napad na Jugoslaviju vjerovatnim. Pod budnim okom je bilo pojačano naoružavanje i opremanje vojski sovjetskih satelitskih država, a vojni vrh je procjenjivao da li bi oni umjesto SSSR vodili ofanzivu protiv Jugoslavije.
Otvaranje arhiva u nekadašnjim komunističkim zemljama, prije svega susednoj Madarskoj, u svjedočenju mađarskog generala Béla Királya, koji je bio komandant pješadije, a potom načelnik Vojne akademije 1950-51, napad na Jugoslaviju je bio pripreman i da su za tu svrhu pojačavane vojske sovjetskih saveznika. Plan je bio ofanzivan s ciljem da se zauzme Beograd. Zbog toga je u Mađarskoj bila ojačana ratna proizvodnja i prilagodavanje železnicke mreže i aerodroma. Prema Királyu pripreme su bile gotove krajem 1950. On navodi da su u napadu na Jugoslaviju trebale da učestvuju vojske Poljske i Čehoslovačke. Medutim, novija istraživanja su osporila ove njegove tvrdnje. Navodi se da Moskva nikada nije dala Mađarskoj ratni plan, nego je to Budimpešta sama izrađivala ratne planove na pretpostavci jugoslovenske agresije. To je zasnovano na tvrdnji da je Jugoslavija pristupila u tabor ”imperijalista” i da je napad na Mađarsku moguć svakog trenutka, što je tvrdio i Király.
Tu priču, ali iz drugog ugla potvrdio je i Titov biograf Vladimir Dedijer u Trećem tomu memoara ”Novi prilozi za biografiju Josipa Broz Tita” gdje iznosi neprovjerenu priču da je sovjetski maršal Žukov prilikom boravka u Jugoslaviji 1957. poslije večere raspričao o Staljinovom napadu na Jugoslaviju, gdje je osim tenkovskog napada trebalo izvesti masovni padobranski desant u okolini Beograda i centralni bosanski plato.
Put ka Balkanskom paktu
Ova kriza je dobila svoj obrt kada je jedna komunistička zemlja odlučila da potraži saradnju i pomoć Zapada sa kojim je bila do tad u direktnom sporu oko Trsta i Grčke. Prve ideje da se od Zapada traži oružje datira od 25. decembra 1950. a prvi probni baloni dati su bili preko zapadnih medija kojima je Tito davao intervjue.
Sam predsjednik Truman je američkom Kongresu uputio predlog Zakona o hitnoj vojnoj pomoći Jugoslaviji, koji je usvojen decembra 1950. A već mjesec dana kasnije Jugoslavija je taj zahtjev uputila Britaniji i Francuskoj.
General Eisenhower, vrhovni američki komandant u Evropi, poslije prvog susreta sa načelnikom jugoslovenskog Generalštaba Kočom Popovićem 10. jula 1951. postao je veliki zagovornik ideje podrške starom ratnom savezniku. Na to je navodno utjecalo afirmativno pitanje Eisenhowera, da li bi jugoslovenska armija mogla biti garant u slučaju Titove nesposobnosti, a postoje uverenja da je Eisenhower upravo bio taj koji je dizajnirao buduću ulogu Jugoslavije.
Drugi snažan zagovornik je bio americki general i proslavljeni vojskovoda Drugog svetskog rata Omar Bradley, koji se nalazio na funkciji nacelnika generalštaba. Oba generala su ohrabirvala svoju vladu, ali i saveznike na dalje korake. Cijelu stvar kočili su bili Britanci koji su Tita poredili sa Franciskom Francom i za njih je saradnja sa Josipom Brozom bila neprihvatljiva. Britanci su smatrali da ni Jugoslavija, ni Španija, ali i Portugal nisu uzorne demokratije, a da je NATO savez demokratskih zemalja….
Posjeta generala Collinsa i prisustva manevrima JA presudno je utjecalo da SAD krene u pružanje vojne pomoći SAD. Jugoslavija je 15. oktobra iste godine potpisala vojni sporazum sa SAD. Uprkos ideološkim razlozima obe strane su se usaglasile i oko odbrambenih planova za Sloveniju i Makedoniju, a Amerikanci su s druge strane ohrabrivali blisku saradnju Jugoslavije, Grčke i Turske.
Jugoslavija je uključena u americki zakon o uzajamnoj pomoci (MDAP). Do 1957. do kada je Jugoslavija raskinula ovaj sporazum isporučeno je bilo 93 posto obećane pomoci u vrednosti 15 milijardi dolara. Jugoslovenska armija je tad dobila sve ono što su amerikanci proizvodili osim atomske bombe: mlazne avione, radare, helikoptere, 200 tenkova šerman i najnovijih M-47 Paton.
Raskid Jugoslavije sa istočnim zemljama i njeno čvrsto obećanje da ce se oštro odupreti da bude reintegrisana u ” istocni tabor” uticali su na izmene vojnih planova od 1948 do 1953. Jugoslavija je postala zaštitni štit Italije i okosnica pomoci Austriji. Zbog straha od sovjetskog prodora u severnu Italiju kroz Ljubljanska vrata, zahvaljujući zapadnoj vojnoj pomoći Jugoslavija postaje četvrta armija u Evropi, JAT povećava svoju putničku flotu, a dolazi do cvijetanja jugoslovenske vojne industrije. U zapadnim vojnim planovima Jugoslavija je trebala da ima veliku važnost u odbrani Grčke, a Grčka je zbog toga morala na pritisak saveznika da potisne sjećanje na ulogu Jugoslavije u grčkom građanskom ratu.
Grčka i Turska su u NATO primljene 1952. s čime su se za Jugoslaviju otvorile nove mogućnosti čvršće saradnje sa ovom organizacijom na vojnom planu. U priču se ponovo uključio Eisenhower, sada kao senator koji je predložio iste godine da Jugoslavija, zajedno sa Grčkom i Turskom, Španijom i Portugalom bude primljena u Sjevernoatalnski pakt.
To je pravdano kao logičan potez jer je NATO u tom trenutku osnivao svoje ” južno krilo”, a ove četiri zemlje su bile karike koje nedostaju na jugu i njihov trajni prijem zatvorio bi Sovjetskom Savezu pristup u Sredozemlje.
U proljeće 1952. američka Vrhovna komanda je želela da preraspodijeli američke vojnike iz Trsta u područje Ljubljane. Formalni vojni sporazum nikad nije potpisan, a Tito je bio u sporu sa Italijom oko Trsta.
Tito je odbio da uđe u NATO, ali je iskoristio priliku i izrazio interes za grčki triparitetni predlog o odbrambenom savezu Jugoslavije, Grčke i Turske. Sve tri zemlje su na britansku inicijativu februara 1953. sklopile ugovor o prijateljstvu koji je predvidao koordinaciju vojnih komandi. Turska je bila zemlja koja je zagovarala aktivno prijem Jugoslavije u NATO, a Tito se s druge strane tad interesovao za Evropsku odbrambenu zajednicu i planove o stvaranju EZ. Jedino je Italija zbog Trsta bila protiv svih planova. Na kraju su sve tri zemlje na Bledu potpisale ” Ugovor o savezu, političkoj saradnji i uzajamnoj pomoci” sa rokom važenja od 20 godina.
Tito je smatrao ako nije uspela Balkanska federacija, onda će uspjeti Balkanski pakt.
Naime, potpisivanju Balkanskog pakta na Bledu 1954. Grcka, Turska i Jugoslavija potpisale su Ankarski ugovor, 28. februara 1953, iz cijeg nacrta su bile izbačene sve vojne odredbe, osim načelnih, upravo na insistiranje NATO-a. Naime, američka strana je sve do pred kraj stvaranja sporazuma, insistirala na opreznosti, što zbog Italije, što zbog obaveza koje bi NATO, u tom slučaju, potencijalno preuzeo. Tek u junu 1954. godine dolazi do riješenosti triju zemalja da ovaj sporazum preraste u vojno-odbrambeni savez, a sam Balkanski pakt je potpisan na Bledu u avgustu 1954. godine.
Uslijed krize oko Trsta, bilo je predloga koji su potekli od SAD, da se ovom savezu priključi i Italija. To je naišlo na protivljenje od strane Grčke, jer bi se po mišljenju njenih zvanicnika time umanjio njen značaj kao i značaj regionalnog saveza.
Sam sadržaj Balkanskog pakta menjan je u poslednjem trenutku na insistiranje kako Jugoslavije tako i NATO. Jugoslovenska strana je u početku željela automatizam vojnog učešća potpisnica Pakta u odbrani od napada na bilo koju od zemalja koje su pristupile ovom savezu. Tome su se suprotstavljale zemlje NATO sa SAD na čelu. Bilo je više razloga za ovo protivljenje. Svakako, najznačajniji je bio opasnost od uvlačenja, NATO u sukob sa SSSR zbog njegovog eventualnog napada na Jugoslaviju. Drugi razlog je što bi potencijalni sukob Jugoslavije sa članicom NATO-a Italijom, zbog Trsta pri čemu je tokom sporenja oko ovog pitanja dolazilo i do vojnih prijetnji i zaoštravanja, dovelo do sukoba unutar zemalja članica NATO ukoliko bi po principu automatizma u taj sukob bile uključene Grčka i Turska.
Debata u okviru NATO-a završena je tako što je odobreno da članice mogu da formiraju posebne saveze, pa je tako došlo i do realizacije potpisivanja Balkanskog pakta. Ovo je omogućeno time što je odbačeno pravo veta članica NATO na druge vojne saveze njenih članica, prvenstveno zbog interesa SAD koje su stvarale vojne saveze i van kruga zemalja koje su pripadale NATO-u. Međutim, u tekstu Balkanskog pakta uvedena je formulacija da se u slučaju agresije protiv neke zemlje prema kojoj jedna ili više zemalja imaju obaveze uzajamne pomoći, primjeni posebna procedura. U tom slučaju, vršile bi se konsultacije na nivou Stalnog saveta Pakta. Ovo je, s jedne strane, potencijalno sprečavalo da dode do širenja sukoba izmedu članica NATO-a – na primer u slučaju sukoba Italije i Jugoslavije zbog Trsta. S druge strane, agresija protiv neke druge NATO države (sem Grčke i Turske) ne bi automatski obavezivale Jugoslaviju na oružani angažman (na primer, u slučaju napada SSSR na Zapadnu Njemačku). Na taj način Pakt je postao isključivo odbrambeni i nezavisan od NATO-a.
Na insistiranje SAD, članovi sporazuma Balkanskog pakta o uzajamnoj pomoći su ublaženi kako bi bili manje obavezujući. Član 2, uzet za sebe, sličan je članu 5. Sjevernoatlantskog ugovora (NAT). Taj član u tekstu Balkanskog pakta (clan 2):
“Strane ugovornice saglasile su se da će svaku oružanu agresiju protiv jedne ili više od njih na ma kom dijelu njihove teritorije smatrati kao agresiju protiv svih snaga ugovornica, koje će, prema tome u vršenju prava legitimne, individualne i kolektivne samoodbrane, priznate članom 51. Povelje Ujedinjenih nacija, pružiti pomoć, individualno i kolektivno, napadnutoj Strani ili Stranama, preduzimajući po zajednickom dogovoru, odmah sve mjere, podrazumijevajući tu i upotrebu vojne sile, koju budu smatrale potrebnim za efikasnu odbranu.
Strane ugovornice, uz rezervu člana VII ovog ugovora, obavezuju se da neće zaključiti mir niti bilo kakav drugi aranžman sa agresorom, sem po prethodnom međusobnom sporazumu.”
No, ovom članu je, na insistiranje NATO-a, pridodat i član 10 koji glasi:
“Odredbe ovog Ugovora ne utječu i ne mogu se tumačiti kao da na ma koji način utječu na prava i obaveze koje za Grčku i Tursku proističu iz Sjevernoatlantskog ugovora od 4. aprila 1949. godine.”
Ovaj član je proistekao iz više razloga, ali u ovom kontekstu očigledna je želja da se sačuva mogućnost da ne dođe do opšteg sukoba NATO-a sa SSSR u slučaju napada na Jugoslaviju. Drugim riječima, Jugoslavija nije de fakto bila ni u NATO-u, niti dio Alijanse.
Reakcija SAD bi gotovo zasigurno morala da bude potpuno nedvosmislena u slučaju agresije SSSR na zemlju potpisnicu Sjevernoatlantskog ugovora, dok bi u slučaju napada na Jugoslaviju pitanje reakcije zavisilo od političkih odluka do kojih bi se došlo u zavisnosti od toga da li bi se i na koji način potencijalni konflikt prelio izvan granica Jugoslavije.
Balkanski pakt koji je potpisan u avgustu 1954. godine ratifikovan je 1955.u trenutku kada počinju prvi vijesnici normalizacije odnosa sa SSSR, na inicijativu sovjetske strane, a počela je i da se javlja ideja o nesvrstavanju.
Već iste godine Grčka i Turska su ušle u spor oko budućnosti Kipra. Ovaj spor je dobio dramatične razmere poslije bačene bombe na turski konzulat u Solunu. Tome je prethodilo nasilje nad grčkom manjinom u Istanbulu i Izmiru, što je dovelo i do njenog egzodusa. Ovaj sukob ne samo da je okončao saradnju u okviru Balkanskog pakta, vec je ugrozio i jedinstvo južnog krila NATO-a. Izuzetno zaoštreni odnosi izmedu Grčke i Turske su s vremena na vrijeme dovodili ove zemlje na ivicu rata 1967. i 1974.
Znacaj Balkanskog pakta za Jugoslaviju je bio značajan iz više razloga. Prvo, njegovo potpisivanje je bila najviša tačka vojne saradnje sa Zapadom u istoriji Jugoslavije. Do njega se došlo u vremenu kada se Jugoslavija nalazila u izuzetno nezavidnom položaju – pod prijetnjom Istoka i kao ideološki protivnik Zapada. Jugoslavija je tada imala izuzetno lošu skoriju prošlost sa susjednom Grčkom i neprijateljski spor oko teritorije sa Italijom. Pokušaj da se ove teškoće prevaziđu stvaranjem regionalnog saveza, uz čvrsto insistiranje na odbrani sopstvene nezavisnosti od oba bloka, predstavljao je veliki diplomatski uspeh. Uspjeh je utoliko veći što je ova inicijativa realizovana u izuzetno složenim međunarodnim uslovima i pod pritiskom potencijalne agresije od strane SSSR i njegovih satelita, kao i na fonu izuzetno teške ekonomske situacije u zemlji. Njegovo potpisivanje je nesumnjivo dovelo do dodatne međunarodne afirmacije Tita i Jugoslavije poslije raskida sa SSSR.
