Glasovi o neriješenim statusima mogu se čuti iz Vojvodine, Preševske doline, ali i iz Sandžaka.
Pitanje „Sjevera Kosova“ iznova je aktueliziralo i neka druga otvorena nacionalna i regionalna pitanja.
Glasovi o neriješenim statusima mogu se čuti iz Vojvodine, Preševske doline, ali i iz Sandžaka.
Emir Elfić, predsjednik Bošnjačke demokratske zajednice (BDZ) i poslanik u Parlamentu Srbije smatra da je jedan od ključnih razloga loše ekonomske situacije u Sandžaku njegovo neriješeno statusno pitanje.
„Postoji niz faktora koji su uzrok loše ekonomske situacije, kao što je loš politički ambijent, loša komunalna i putna infrastruktura, nedostatak pruge i aerodroma. Kapital iziskuje stabilnost po svim navedenim aspektima, a kod nas nema dovoljno domaćih niti stranih investicija koje bi omogućile smanjenje procenta nezaposlnost, a samim tim bi se poboljšao standard građana u Sandžaku. Decentralizacijom zemlje i uspostavljanjem srednjeg nivoa vlasti, regiona, omogućili bi se mehanizmi i direktna budžetska sredstva za otklanjanje svih nedostataka. Tada bi se mogao kreirati bolji posolvni ambijent i perspektiva razvoja“, smatra Elfić.
Elfić ističe da se u Srbiji od petooktobarskih promjena kontinuirano govori o decentralizaciji i ravnomjernom regionalnom razvoju, ali “da smo od ubistva Zorana Đinđića svjedoci jačanja centralizma”.
„Nažalost svaka težnja regionalizmu i dalje se tumači kao oblik separatizma“, kaže poslanik BDZ-a.
Elifić ističe da je jedan od preduslova uspješnom rješavanju statusa Sandžaka, međusandžački koncenzus po ovom pitanju.
„ Mnogi politički i društveni faktori koji su se zalagali za autonomiju su od toga odustali. Kada je BDZ u pitanju, to je jedno od naših osnovnih načela i mi ćemo se svojim političkim djelovanjem za to zalagati na krajnje civilizacijski način i svim demokratskim sredstvima. Prekrajanje granica na Balkanu je završeno. Bošnjaci Crne Gore su dali puni legitimitet njenoj nezavisnosti, ali su i zadržali težnju prekograničnog spajanja sa sjevernim Sandžakom. Zato mi govorimo o Sandžaku u tom kontekstu. Mi tražimo rješenje ne narušavajući teritorijalni integritet ni Srbije, ni Crne Gore“, kaže Elfić.
Multietnički prostor
Pitanje statusa Sandžaka je u većem ili manjem intezitetu prisutno u javnosti još od devedesetih godina. No, historijat sandžačkog pitanja seže i u dalju prošlost. Ono počinje dolaskom Osmanske carevine na prostor Balkana. Novo Carstvo je donijelo i novo teritorijalno uređenje.
Drugi stepen teritorijalne podjele, nakon pašaluka ili ejaleta, bili su sandžaci. Među nekoliko stotina sandžaka, koliko ih je imala velika Osmanska imperija, bio je i Novopazarski sandžak. Ipak, vremenom su svi drugi kao pojam prestali da postoje, dok je jedino ovaj, Novopazarski, ostao prisutan u javnoj korespodenciji, ali i prepoznat kao činjenica i pojam u mnogim međunarodnim konferencijama, dokumentima i atlasima.
Za to su, možda, najzaslužnije odluke Berlinskog kongresa 1878. godine kada se Sandžak i međunarodno zaokružuje, ali i odvaja od Bosne, koju zaposjeda Austrougarska monarhija, dok Sandžak formalno-pravno i dalje ostaje u sastavu Osmanskog carstva.
Ključna godina u novijoj historiji Sandžaka je, ipak, 1912. Tada Srbija i Crna Goora zauzimaju teritoriju Sandžaka i dijele je tako što jedan dio ulazi u sastav crnogorske države (Bijelo Polje, Rožaje, Pljevlja, Berane, Plav i Gusinje), a drugi u sastav nove srpske države (Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Prijepolje, Priboj i Nova Varoš). Danas su u Sandžaku podjeljena mišljenja po ovom činu iz 1912. godine. Za ovaj događaj srpski historičari će reći da je to bilo oslobađanje, dok će vam većina bošnjačkih historičara reći da je to čin klasične okupacije, u kojem su počinjeni i mnogi zločini nad Bošnjacima.
Ramiz Crnišanin, kopredsjednik Sandžačkog intelektualnog kruga, kaže da je Sandžak teritorija sui generis, odnosno teritorija jedinstvena po svojim karakteristikama.
„To je region koji je sticajem historijskih okolnosti postao multietnički i multikonfesionalni prostor. Prostor u kome su se susretale civilizacije. Gdje se ratovalo, mirilo, stvaralo i razaralo. Gdje je stanovništvo trpjelo velika nasilja i zulume, a najteže i najčešće se to ispoljavalo nad Bošnjacima“, podvlači Crnišanin.
Crnišanin smatra da status Sandžaka, zbog specifičnosti ove teritorije, sastava stanovništva, geostrateškog položaja i činjenice da je podijeljen između dvije države, nije lako rješiti.
Zajednica opština
Od uvođenja višepartijskog sistema, od strane bošnjačkih stranaka, isticano je nekoliko prijedloga u tom smislu. Međutim, Crnišanin kaže da je manjkavost svih tih prijedloga u tome što računaju na podršku samo Bošnjaka, a odnose se na teritorijalnu autonomiju koja podrazumijeva autonomiju za sve njene stanovnike.
„Prema mojim saznanjima, različit je stav stanovništva o statusu Sandžaka. Bošnjačko stanovništvo, koje je većinsko u opštinama Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Plav i Rožaje, većinom bi glasalo za autonomiju, dok je obrnuto sa srpskim i crnogorskim građanima. No, to ne znači da rješenja nema. Da bi se našlo odgovarajuće rješenje za sve građane, nužno je da se u obje države uspostavi građanska demokratija i vladavina prava, oživi zamrla privreda, stvore uslovi za zapošljavanje i obezbijede uslovi za pristojan život.
U obje države je visok stepen nezaposlenosti, siromaštva, korupcije, organizovanog kriminala i drugih negativnih pratilaca tzv. tranzicije. Sudovi, tužilaštva, policija i drugi organi su neefikasni i korumpirani. Postoji sprega tajkuna i državnih organa.
“Smatram da su priče o autonomiji Sandžaka od pojedinih bošnjačkih lidera obično zamajavanje naroda. Nije realno očekivati da bi se ijedna od država odrekla dijela svoje teritorije radi nekakve autonomije Sandžaka. Umjesto toga, treba insistirati da se striktno provode međunarodna pravna akta kao što su: Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, evropske konvencije, međunarodni paktovi o političkim i ekonomskim pravima, deklaracije i rezolucije o zabrani diskriminacije, torture, mučenja, Okvirna konvencija o zaštiti nacionalčnih manjina, Konvencija o lokalnoj samoupravi, o upotrebi jezika i pisma, imajući u vidu da su sve konvencije prihvaćene od obe države i njihove norme ugrađene u domaće ustavne i zakonske odredbe. U tom smislu bi trebalo da se u obje države organizuju zajednice opština, što dozvoljavaju kako konvencije o lokalnoj samoupravi, tako i zakoni o lokalnoj samopupravi obje države. Ove zajednice bi organizovale prekograničnu kulturnu, prosvjetnu, ekonomsku i svaku drugu saradnju, koja bi obezbijedila slobodan protok ljudi, roba, ideja, kulturnih dobara“, smatra Ramiz Crnišanin iz Sandžačkog intelektualnog kruga.
Princip reciprociteta
Međutim, njegovo mišljenje ne dijeli Esad Džudžević, predsjednik Bošnjačkog nacionalnog vijeća u Srbiji. Džudžević smatra da su Sandžaklije još na Sjeničkoj konferenciji, 25. augusta 1917.godine, ali i osnivanjem Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Sandžaka, 20. novembra 1943. godine u Pljevljima, ponudili rješenje za status Sandžaka.
„Godine 1991, 27. oktobra, većina sandžačkih Bošnjaka je podržala obnovu autonomije Sandžaka na referendumu. Svih ovih stotinu godina, od kako je Sandžak u sastavu Srbije i Crne Gore, vlasti ovih država ovaj region planskom državnom politikom drže u ekonomskoj izolaciji, neulaganjem u njegov ekonomski, a prije svega infrastrukturni razvoj. Dakle, status Sandžaka treba riješiti u skladu sa rezultatima referenduma iz 1991. godine i odredbom 10. Rezolucije BNV od 1 .marta 2012.godine o Položaju i ostvarivanju prava bošnjačkog naroda u Srbiji, koja definiše ovu oblast kao regionalnu samoupravu u okviru Srbije, sa pravom uspostavljanja prekogranične regije i saradnje sa juznim Sandžakom u Crnoj Gori.
Vlasti Srbije nemaju rješenje ni za jedan problem, ali će morati u skladu sa pozitivnim iskustvima zemalja EU, čijem članstvu teže sadašnje političke srbijanske elite, da to iskustvo i uspostavljeni standard u procesu decentralizacije i regionalizacije primijene i u Srbiji. To je samo pitanje vremena u godinama pred nama“, kaže Džudžević.
On smatra da je ogromna većina građana Sandžaka, prije svega bošnjačkog stanovništva, za tu političku ideju.
„Srbi i Crnogorci, kao i intelektualci iz reda ovih naroda koji žive u Sandžaku i koji su dominantno predvodili ovu političku ideju sredinom XX stoljeća, još su zarobljeni i obezumljeni srpsko-crnogorskim ludilom iz 90-ih. Predstavnici međunarodne zajednice prate i znaju političko raspoloženje većine građana ove oblasti. Mi iz BNV podržavamo teritorijalni integritet i suverenitet BiH i Srbije i zalažemo se za princip reciprotiteta položaja i prava Bošnjaka u Srbiji u odnosu na položaj i prava Srba u Bosni i Hercegovini“ , zaključuje Džudžević.
Brojne ustanove
Ramiz Crnišanin smatra da treba imati na umu da su Sandžak, Preševska dolina i opštine na sjeveru Kosova sasvim različite stvari. Sandžak je u toku NOB-e imao status federalne jedinice. Imao je svoje Zemaljsko antifašistiko vijeće narodnog oslobođenja, Izvršni odbor koji je nazivan Sandžačka crvena vlada, svoju vojsku: Treću, Četvrtu i Petu Sandžačku brigadu i 37. Diviziju. Organizovanu narodnu vlast na čitavoj teritoriji.
„Sandžak je uspio u kratkom vremenu da oformi kulturne, prosvjetne, zdravstvene i druge ustanove, da istjera okupatora sa teritorije i utiče da se međunacionalni odnosi srede. U jedinicama NOV-a učestvovali su pripadnici svih naroda iz Sandžaka. Preševska dolina nikada nije imala takav status, a ni sjever Kosova, koji je uvijek bio u sastavu Kosova, izuzimajući kratak period kada se Kosovska Mitrovica zvala Pazarska Mitrovica. Ovakav satus Sandžaka u NOB-u je rezultat politike Komunističke partije Jugoslavije o nacionalnom pitanju, koju je vodila tada.
Nažalost, takva politika je pred kraj rata napuštena, pa je Bošnjacima osporavan nacionalni identitet, te je, prema obrazloženju tadašnjih najviših partijskih rukovodilaca, Edvarda Kardelja i Moše Pijade, bilo nepotrebno dalje postojanje Sandžaka kao autonomne jedinice, jer Muslimani nisu nacija i mogu se izjašnjavati samo kao Srbi, Hrvati, Crnogorci ili neopredijeljeni”, kaže Ramiz Crnišanin iz Sandžačkog intelektualnog kruga.
“Ukidanje autonomije Sandžaka bio je pogrešan potez i čin. Jedna istorijska cjelina je podijeljena, što je naročito pogodilo dio koji je pripao Srbiji. Opštine su bile u sastavu Srbije, koja se ubrajala u razvijena područja, pa nisu mogle da koriste fondove namenjene nerazvijenima, i ako su bili nerazvijeniji od mnogih područja BiH, Crne Gore, Makedonije i Kosova. To je uticalo da Sandžak i dalje zaostaje. Tek se negdje šezdesetih godina u Srbiji prišlo osnivanju fondova za nerazvijene dijelove Republike, a srezovi Novi Pazar, Prijepolje, Vranje, Pirot i Leskovac dobili pravo da konkurišu kod Saveznog fonda za svoje projekte. Od tada počinje razvoj i neki napredak, ali još se zaostajalo za drugim krajevima“, zaključuje Crnišanin.
