Grad o kome Duško Jakšić pogrešno pjeva da se nalazi “na ušću dveju reka ispod Avale”, jer se, zapravo, radi o ušću samo jedne rijeke (Save u Dunav), a ušće ove druge, kao što je poznato, ipak je u Crnom moru, oduvijek se dičio svojim slobodarstvom i otvorenošću. U novije vrijeme i demokratijom, tim čedom slobode i otvorenosti.
Sama praksa, međutim, prečesto demantuje zvanične proklamacije i nije tu Beograd neki poseban izuzetak. A da je i put u pakao popločan najboljim namjerama svima je bilo poznato mnogo prije nego što su najveći grad u cijeloj regiji učestalo počeli pohoditi okrutni carevi i diktatori, za koje se može izreći ama baš sve što vam padne napamet osim jedne stvari – da su bili demokrati. Istina, svi su oni blagopočivši ili rahmetlije, kako ko više voli, ali posljednjih godina evo ih kako oživljavaju kao bronzani stanovnici najljepših parkova Beograda.
I kao da nema ama baš nikog ko se u spomenike i noviju istoriju razumije, osim običnih građana, koji, kao i uvijek, nešto ispotiha gunđaju sebi u bradu, otkud i šta radi azerbejdžanski diktator Hajdar Alijev u Tašmajdanskom parku, ruski car Nikolaj Romanov Drugi u parku pored Skupštine Srbije, tik uz Ulicu kralja Milana (za neupućene, bivša Maršala Tita), ili otkud kazaški pjesnik Žambil Žabajev (koji je glorifikovao Staljina i lidere KGB-a) u blizini zgrade opštine Novi Beograd? Na šta njihovi spomenici podsjećaju i čemu uče roditelje i njihovu djecu koji u ovom gradu žive i na šta asociraju uvijek dobrodošle goste iz cijelog svijeta? O kojoj to slobodi, otvorenosti i demokratiji oni svjedoče?
Spomenik, pa nafta i sporazumi
Biće da su u pravu oni koji iza navedenih spomeničkih paravana vide i neke druge radnje i interese, prije svih one političke i finansijske. Kao što je to bio slučaj iz 2011. godine, kada su tadašnji predsjednik Srbije Boris Tadić i predsjednik Azerbejdžana Ilham Alijev, rođeni sin Hajdarov, otkrili spomenik azerskom diktatoru, koji do tada i nije imao pretjeranih veza ni sa Srbima, ni sa srpskom državom. Troškove spomenika i uređenja najvećeg beogradskog parka poslije Kalemegdana platio je Azerbejdžan. Nekih dva miliona evra, kako se tada pričalo po Beogradu.
I ništa nije vrijedilo Tadiću što je u ovu priču uključio i Milorada Pavića, odnosno istovremeno otkrivanje spomenika srpskom književniku preko puta spomenika Hajdaru Alijevu, a obrazloženjem da je Pavić u svom Hazarskom rečniku pisao o Hazarima, za koje se smatra da su preci današnjih Azerbejdžanaca. Bila je to obična dimna zavjesa, jer je poznato da Azeri svima koji ugoste spomenik Hajdaru Alijevu obećavaju i jeftiniju naftu i sklapanje aranžmana sa firmama te zemlje pod povoljnim uslovima.
Drugi primjer političke manipulacije još je očigledniji. Spomenik posljednjem krunisanom ruskom caru Nikolaju Drugom Romanovu, koga su, zajedno sa članovima njegove porodice, pogubili boljševici poslije Oktobarske revolucije, kao poklon Ruske Federacije Srbiji, vaskrsao je u srcu Beograda uz pokroviteljstvo tadašnjeg predsjednika Srbije Tomislava Nikolića i činodejstvovanje dvojice patrijarha, ruskog Kirila i srpskog Irineja.
Nikolić je u ovom činu vidio “večnu pobjedu dobrote i pravde, vladarske i ljudske žrtve za vrednosti veće od čoveka i cara, veće od života”. Tom prilikom nije bilo ni riječi o uzrocima revolucija 1917. godine, Februarskoj ili Oktobarskoj, ni riječi o svrgnutom autokratskom vladaru poznatom po nadimku Krvavi Nikola. Samo spominjanje njegovog tragičnog kraja i zahvalnosti na pomoći Rusije Srbiji u prijelomnim trenucima Prvog svjetskog rata. Na spomeniku, djelu ruskih skulptora Andreja Kovačuka i Genadija Pravotvorova, uklesane su i careve riječi iz poruke srpskom kralju Aleksandru Karađorđeviću: “Svi moji napori biće upereni na očuvanje dostojanstva Srbije… Ni u kom slučaju Rusija neće biti ravnodušna prema sudbini Srbije.”
Svakog čuda tri dana dosta
Podizanje spomenika, naravno, nije sve Beograđane ostavilo ravnodušnim. Sam događaj je opisivan kao konačno ostvarenje ideala Tomislava Nikolića – da Srbija postane ruska gubernija. “Sad su setili plemenitog ‘spasioca’ Srbije i svesrpstva. Neka onda sruše spomenik zahvalnosti Francuskoj ‘a la France’ na Kalemegdanu”, napisao je u komentaru jedan Beograđanin.
Kao i uvijek, svakog čuda tri dana dosta i Beograd od prije tri godine ima spomenik ruskom caru isto kao što je decenijama ranije imao Bulevar Lenjina, kojeg više nema. Ima Rusiju za prijatelja sa pravom veta u Savjetu bezbjednosti Ujedinjenih naroda. Ili se nada da je to tako. Tako je to sa “vječnim” prijateljstvima i ljubavima među tradicionalno bliskim narodima i njihovim liderima, uvijek spremnim da ne priznaju nezavisnost Kosova, koje je, po Ustavu Srbije, “južna srpska pokrajina”, ili tako nekako.
Ni treći spomenik koji ovdje pominjemo, a koji su prošle godine otkrili odlazećI predsjednik Nikolić i njegov gost iz Kazahstana, predsjednik Nursultan Nazarbajev, naravno o trošku te daleke zakavkasne države, nije prošao testiranje kulturne javnosti. Ali je na otvaranju, ne brinite, bio prisutan i današnji predsjednik Aleksandar Vučić. Znamen je to, blago je reći, kontroverznom kazaškom pjesniku Žambilu Žabajevu, upamćenom po poeziji ispjevenoj u čast Jozefa Visarionoviča Staljina i lidera KGB-a. I svjedočiće ne samo o prijateljstvu među narodima, kako su to uporno ponavljali Nikolić i Nazarbajev, nego o potpisanim ugovorima o ekonomskoj saradnji, kao što je ona o slobodnom izvozu automobile iz Srbije, nego i prije svega, kao znak zahvalnosti Srbije Kazahstanu, koji je glasao protiv toga da Kosovo postane član UNESCO-a.
Ko da kaže istorijsko ‘ne’
U međuvremenu će Žabajev, ni kriv ni dužan, posmatrati kolone automobila koje hitaju iz Novog Beograda na posao preko Save u stari dio grada, ali i one koji dolaze na posao u novi dio grada, koji su i ne baš tako davno podigle omladinske radne brigade iz svih krajeva one Jugoslavije i onog vođe koji je imao petlju da Staljinu kaže njet. Istorijsko ne danas nema ko da kaže ni Vučiću, koji je namjerio da na proljeće otkrije spomenik Zoranu Đinđiću, prvom demokratski izabranom premijeru Srbije, povodom 15 godina od njegovog ubistva. Sve je u ovoj inicijativi sporno. I ko je i zašto pokreće, uz podsjećanje da je Vučićev tadašnji šef Nikolić mjesec dana pred Đinđićevu likvidaciju javno poručivao da je i “Tito pred smrt imao problem sa nogom”, do toga da su radikali likovali kada je Đinđić oboren snajperskim hicima u dvorištu Vlade Srbije.
Velika se gužva podigla i oko pobjedničkog idejnog rješenja na konkursu, a jedna od dvoje potpisanih autora Slomljene strijele, spisateljica Biljana Srbljanović (drugi je Mrđan Bajić), bujicu kritika spomeničkog projekta uporedila je sa istorijom Meštrovićeva Pobjednika, koji ponosito stoji na Kalamegdanskoj tvrđavi, kao jedan od glavnih simbola grada “na ušću dveju reka ispod Avale”.
Ali, to je već materijal koji po značaju zaslužuje posebno razmatranje, uz postavljanje neizbježnog pitanja: kako to da lukrativni razlozi uvijek odnesu prevagu kada se radi o spomenicima okrutnim carevima i diktatorima ili onima koji ih veličaju, a kada se treba odužiti jednom istinskom demokrati, tragično stradalom reformatoru i filozofu, onda se čaršija najednom uskomeša, uđe u rovove i pokrene verbalni rat, kojem se, za sada, ishod ne vidi.
Stavovi izraženi u ovom tekstu su autorovi i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.
