Beograd je proterivanjem velikog broja kosovskih Albanaca namjeravao da zauvjek izmjeni demografski sastav Kosova.
Ovu strategiju je svojevremeno predlagala srpska desnica, uključujući i bivšeg potpredsjednika Vlade Srbije i vođu Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja. Ovu teoriju podupiru brojna svedočenja izbjeglica u Albaniji o konfiskaciji dokumenata i uništavanju i skidanju registarskih tablica s automobila na granici. Ovo takozvano “uništavanje identiteta” dokumentovali su Human Rights Watch i ostale organizacije koje su skupljale svjedočenja u Albaniji, što upućuje na to da je Beograd pokušao da kosovskim Albancima oduzme državljanstvo i da ih obeshrabri u pokušaju da se kasnije vrate kućama.
Mart–jun 1999: pregled događaja
Kosovo se našlo u centru svjetske pažnje kada su 24. marta 1999. avioni Sjevernoatlantskog saveza počeli da bombarduju ciljeve u Saveznoj Republici Jugoslaviji. Početak vazdušnih napada NATO-a na Jugoslaviju bio je i početak najkrvavijeg perioda na Kosovu od kraja Drugog svjetskog rata. U slijedećih dvanaest nedjelja srpska i jugoslovenska vojska, policija i paravojne formacije proterale su više od 850.000 Albanaca s Kosova i raselile još nekoliko stotina hiljada. Mnoge od njih su pljačkali i tukli dok su ih terali iz njihovih domova koji su često bili harani i paljeni. Neke žene su silovane. Na hiljade odraslih muškaraca je zatočeno, a mnogi su pogubljeni, u nekim slučajevima zajedno sa ženama, djecom i starijima, mada konačni broj ubijenih civila još nije poznat. U više od desetak mjesta gdje su izvršena masovna ubistva državne snage su pokušale da prikriju dokaze uništavajući ili uklanjajući tijela. Surove operacije protiv albanskih civila prekinute su tek nakon povlačenja jugoslovenskih vojnika, srpske policije i paravojnih formacija i ulaska snaga NATO-a 12. juna 1999.
Mnogi uzimaju dan početka vazdušnih napada NATO-a ujedno i kao početak srpske i jugoslovenske kampanje. Iako se 24. marta kampanja znatno pojačala, operacija je zapravo počela četiri dana ranije, 20. marta, kada su se s Kosova povukli posmatrači Verifikacione misije OEBS-a na Kosovu (KVM). Tada je i većina ostalih međunarodnih organizacija evakuisala svoje osoblje. Odlaskom KVM-a i timova međunarodnih humanitarnih organizacija Kosovo ne samo da je ostalo bez važnih i pouzdanih svjedoka, već je sa odlaskom OEBS-a uklonjen i svaki razlog da se ustukne od određenih akcija. Prema izvještaju OEBS-a o radu misije na Kosovu od oktobra 1998. do juna 1999. koji je djelom zasnovan na intervjuima s izbjeglicama tokom bombardovanja NATO-a, “broj slučajeva pogubljenja i proizvoljnih ubistava dramatično je porastao odmah po povlačenju Verifikacione misije OEBS-a na Kosovu 20. marta”. Kao što poglavlje “Istorijska i politička pozadina” u ovoj knjizi pokazuje, zločini koji su počinjeni nakon 20. marta 1999. predstavljaju zapravo nastavak prakse srpskih i jugoslovenskih snaga većom žestinom, koje su tokom 1998. i prvih mjeseci 1999. godine sprovodile napade na civile, njihovo raseljavanje i uništavanje imovine. Do marta 1999. godine u borbama ili napadima na civile ubijeno je između 1.500 i 2.000 civila i boraca. Više od 200.000 albanskih civila raseljeno je unutar Kosova, skoro 70.000 Albanaca izbjeglo je iz tadašnje pokrajine u susjedne zemlje i Crnu Goru, a još 100.000 jugoslovenskih državljana, većinom kosovskih Albanaca, zatražilo je azil u zapadnoj Evropi. Hiljade albanskih sela na Kosovu djelimično je ili potpuno uništeno granatiranjem ili je spaljeno.
Kampanja koju je država započela krajem marta 1999. razlikovala se, međutim, po razmjerama i obimu od nasilja tokom 1998. i početkom 1999. godine. Prethodne operacije srpskih i jugoslovenskih snaga bezbjednosti bile su usmjerene na područja i porodice na Kosovu koji su imali veze s OVK-om. Iako su akcije srpske policije i jugoslovenske vojske u oblasti Drenice i na jugozapadu Kosova bile nečuvene (jer su meta napada bili civili, što je protivno međunarodnom humanitarnom pravu), one su se, ipak, mogle tumačiti i kao brutalna odmazda protiv OVK-ovih pobunjenika.
Operacije koje su počele krajem marta 1999. bile su mnogo više od odmazde: srpske i jugoslovenske snage sprovodile su sistematsku kampanju nasilja i prisilnog raseljavanja stanovništva, zbog koje je svoje domove moralo da napusti 80% civila. Oblasti poput Prištine i istočnog Kosova, u kojima nije bilo uporišta OVK-a i u kojima je bilo izbjegnuto nasilje kakvo se ranije dešavalo u Drenici i na jugozapadnom Kosovu, sada su se našle na meti masovnog proterivanja. Ubistva i teror nad civilima počeli su da se šire na sve oblasti koje su tada ili ranije imale veze s OVK-om, ali i na oblasti koje nisu imale nikakve veze sa OVK-om. Ukratko, sistematsko “etničko čišćenje” sada je sprovođeno uz borbu protiv pobunjenika na određenim lokalitetima.
Uprkos razmjerama raseljavanja tokom 1998. i početkom 1999. godine, mnogi analitičari su vjerovali da će Kosovo, na kom 90% stanovništva čine Albanci, biti pošteđeno “etničkog čišćenja”, makar iz praktičnih razloga, jer je teško proterati čitav jedan narod. U etnički mešovitoj Bosni i Hercegovini i spornim oblastima Hrvatske, gdje nijedna etnička zajednica nije imala apsolutnu većinu, proterivanje jedne etničke zajednice bio je način da zavađena zajednica preuzme kontrolu nad tom teritorijom.
Za razliku od toga, s Kosova, gde etnički Albanci čine ubedljivu većinu, srpsko stanovništvo se neprekidno odlivalo tokom prethodnih decenija, dok Beograd nije pribegao pokušaju da tamo na silu naseli Srbe iz Hrvatske, u pokušaju da preokrene iseljavanje Srba sa Kosova. To što su UNHCR i NATO reagovali sporo na činjenicu da se krajem marta i početkom aprila u Makedoniju i Albaniju slivala rijeka izbjeglica samo dokazuje da je malo ko iz međunarodne zajednice vjerovao da će režim Slobodana Miloševića pokušati da izvrši “etničko čišćenje” na Kosovu. Mnogi posmatrači su takođe vjerovali da će Milošević kapitulirati ubrzo poslije početka vazdušnih napada NATO-a.
Ako većina analitičara sa Zapada nije vjerovala u mogućnost da se Kosovo “etnički očisti”, čime se, onda, može objasniti sistematsko i masovno proterivanje albanskog stanovništva koje su srpske i jugoslovenske snage sprovodile od marta do juna 1999? Da li je ono bilo sprovedeno po unapred utvrđenom planu ili je riječ o spontanoj reakciji na bombardovanje NATO-a? Iako samo Slobodan Milošević i njegovi najbliži saradnici znaju pravi razlog za “etničko čišćenje” Kosova, postoji nekoliko mogućih teorija.
Prvo, dokazi ukazuju na to da se Miloševićev režim spremao za veliku operaciju odmazde i iskorenjivanja OVK-a još u septembru 1998, mnogo prije no što je iko pomišljao na vazdušne napade NATO-a, kada se ljetnja ofanziva približavala kraju. Nakon što su uspijele da unište neka jaka uporišta OVK-a, vlasti su bile prinuđene da obustave ofanzivu i prihvate posmatrače Verifikacione misije na Kosovu usled toga što se pred nadolazeću zimu naglo pojačala kritika sa Zapada.
Između oktobra i decembra 1998. godine učinjene su izmjene na nekoliko ključnih mjesta u bezbjednosnom aparatu zemlje, uključujući smenjivanje Jovice Stanišića, načelnika Državne bezbednosti Srbije i Momčila Perišića, načelnika Generalštaba. Miloševiću odani general Dragoljub Ojdanić došao je na mjesto Perišića, a general-pukovnik Nebojša Pavković unapređen je u komandanta Treće armije, koja je bila odgovorna za južnu Srbiju i Kosovo. Ove i druge izmjene u Vojsci Jugoslavije i Ministarstvu unutrašnjih poslova Republike Srbije navode na pomisao da je za Kosovo pripremana nova strategija.
U decembru 1998. i januaru 1999. godine na Kosovu se postepeno pojačavalo prisustvo snaga bezbjednosti, što je bilo suprotno od dogovora s Verifikacionom misijom na Kosovu, ali ozbiljne kritike međunarodne zajednice nije bilo. Ubistvo četrdeset pet Albanaca jeste izazvalo međunarodnu reakciju, ali se gomilanje srpskih i jugoslovenskih snaga na Kosovu nesmetano nastavilo. Prema izvještaju OEBS-a, na Kosovu su u februaru bile razmještene paravojne formacije radi organizovanja puteva za transport opljačkanih dobara. Njihovo nagomilavanje se nastavilo tokom pregovora u Rambujeu u Francuskoj, kao i naoružavanje lokalnih Srba. Prema izvještaju OEBS-a, koji je tada još imao posmatrače na Kosovu, između 6. i 23. februara “snage VJ nagomilavale su se širom Kosova, što je dovelo do naoružavanja civila i obuke rezervista, dovlačenja protiv-avionskog oružja, iskopavanja tenkovskih rovova, postavljanja razornih eksploziva duž glavnih puteva sa sjevera i povećane aktivnosti vojnih aviona”.
Prvi napadi na uporišta OVK-a u seoskim predjelima počeli su odmah nakon odlaska KVM-a s Kosova 20. marta, i tokom tih akcija bilo je i nasumičnih napada na sela. Prema izvještaju OEBSa, pažnja je bila usmjerena na strateški važnu putanju zapadno od Vučitrna koja povezuje Kosovo s užom Srbijom. Međutim, priroda i jačina napada naizgled su se izmjenile nakon početka bombardovanja NATO-a. Dana 24. marta počelo je masovno uništavanje gradova, poput Peći na jugozapadu, i, kasnije, Prištine, kao i paljenja starog dela Đakovice. Od 24. do 26. marta izvršena je agresivna operacija obezbjeđivanja jugozapadne granice s Albanijom, u kojoj je bilo masovnog proterivanja i ubijanja civila.
Iako ovi dokazi ukazuju na to da je snažna kampanja odmazde bila pripremana već duže vreme prije bombardovanja NATO-a, čini se da je Miloševićeva vlada iskoristila vazdušne napade NATO-a da nastavi teror nad kosovskim Albancima i da protera veliki broj Albanaca sa Kosova. Služeći se bombardovanjem NATO-a kao pokrićem, vlasti su mogle slobodno da nastave masovnu ofanzivu na OVK, kao i da narede proterivanje više od 850.000 kosovskih Albanaca.
Jedno objašnjenje je jednostavno osveta. Stotine izbjeglica su posvedočile da su im državne snage stalno ponavljale: “Idite NATO-u!” Pošto su bili nemoćni pred vazdušnim napadima NATOa, državne snage su se svetile stanovništvu. Međutim, sistematičnost progona protivreči ovoj teoriji; očigledno je postojao dobro osmišljen plan za “etničko čišćenje” većine albanskog stanovništva. Osveta je bila samo dodatni motiv.
Održiva je i teorija po kojoj je Beograd proterivanjem velikog broja kosovskih Albanaca namjeravao da zauvjek izmjeni demografski sastav Kosova. Ovu strategiju je svojevremeno predlagala srpska desnica, uključujući i bivšeg potpredsjednika Vlade Srbije i vođu Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja. Ovu teoriju podupiru brojna svjedočenja izbjeglica u Albaniji o konfiskaciji dokumenata i uništavanju i skidanju registarskih tablica s automobila na granici. Ovo takozvano “uništavanje identiteta” dokumentovali su Human Rights Watch i ostale organizacije koje su skupljale svedočenja u Albaniji, što upućuje na to da je Beograd pokušao da kosovskim Albancima oduzme državljanstvo i da ih obeshrabri u pokušaju da se kasnije vrate kućama.
Drugo objašnjenje za “etničko čišćenje” kaže da je postojala namera da se destabilizuju susjedne zemlje Albanija i Makedonija. U martu 1999. mnogi su mladu državu Makedoniju, sa dva miliona državljana, od kojih su bar 25 odsto etnički Albanci, vidjeli kao nestabilnu, ali istovremeno i ključnu državu za stabilnost u regionu. Masovni priliv izbjeglica s Kosova lako je mogao da poremeti krhku etničku ravnotežu, čak i da destabilizuje čitavu državu.
Iako Albanija nije bila suočena s ovim etničkim tenzijama, njena stabilnost je zbog političkih i ekonomskih previranja bila uzdrmana nekoliko puta tokom devedesetih godina. Priliv više od 400.000 izbeglica mogao je da izazove nemire u državi. Srećom, nijedan od ovih scenarija nije se odigrao. Nema sumnje u to da je dolazak 260.000 izbjeglica s Kosova pokvario odnose između Makedonaca i Albanaca u Makedoniji. Uzdržana politika makedonske vlade o prihvatanju izbeglica tokom proljeća 1999, povremeni slučajevi policijskog nasilja nad izbeglicama i periodično odbijanje vlade da prihvati još izbeglica stvorili su ogromno ogorčenje i bes među Albancima u Makedoniji. Isto tako, saosjećanje makedonskih Albanaca s njihovim albanskim susjedima sa Kosova pojačalo je među Makedoncima strahovanje od otcepljenja. Suzdržanost koju je pokazalo vođstvo albanske partije u vladajućoj koaliciji, Demokratske partije Albanaca, kao i prisustvo snaga NATO-a, sigurno je pomoglo da se u proljeće 1999. spriječi otvoreni sukob u Makedoniji.
U Albaniji su izbjeglice toplo primljene. Uprkos teškim ekonomskim uslovima, posebno u sjevernoj Albaniji, izbjeglice su uspješno bile smještene u izbjegličke kampove i privatne domove. Država je čak doživjela ekonomski procvat zbog priliva stranih humanitarnih organizacija, prisustva NATO-a i medija.
Destabilizacija Makedonije i Albanije možda je treći razlog za “etničko čišćenje” – da bi se oslabila odlučnost NATO-a da nastavi s vazdušnim napadima. Od početka je bilo jasno da su neke članice saveza, poput Italije, Francuske i Grčke bile protiv vazdušnih napada. Možda se Beograd nadao da će reka izbeglica ubjediti vlasti i javnost da je bombardovanje pogoršalo situaciju, čak i direktno izazvalo odlazak izbjeglica. (Jugoslovenska vlada iznova je tvrdila da izbjeglice bježe od bombi NATO-a.) Ako je ovo bila namjera Beograda, potpuno je osujećena. “Etničko čišćenje” i potreba da se ono zaustavi postali su najjači argument za akcije NATO-a i pomogli su da se dobije podrška članica saveza i javnosti za nastavak bombardovanja. Detaljno medijsko izvještavanje o progonima podsjećalo je na prizore nacističkih deportacija i učvrstilo je podršku napadima NATO-a, naročito u periodu oštre kritike zbog civilnih žrtava i bombardovanja kineske ambasade u Beogradu. Izbjeglička kriza dala je NATO-u najveći dokaz da je ovo bio rat za odbranu ljudskih prava.
Neki komentatori nagovestili su da je protjerivanje kosovskih Albanaca bio pokušaj Beograda da stvori uslove za otcepljenje Kosova, a da se oblasti koje se graniče sa Srbijom u sjevernim i istočnim djelovima Kosova zadrže pod upravom Beograda. Nije jasno da li je takav plan postojao, pošto je proterivanja, u cjelini gledano, bilo najviše u oblastima gdje je OVK bio aktivniji, više nego duž ovih linija za koje se pretpostavljalo da su moguće linije odvajanja.
Na posletku, “etničko čišćenje” je očito služilo i u vojno-strateške svrhe. Mjesta u oblastima gdje je OVK bio aktivan, poput Podujeva, Mališeva i Đakovice, bila su sravnjena da bi OVK izgubio logističku podršku. Pošto je bilo teško napraviti razliku između boraca i civila, državne snage su opustošile ove oblasti uklonivši stanovništvo iz većine njih kako bi se lakše obračunale s pobunjenicima. Jedini izuzetak je oblast Drenice, odakle su mnogi civili bili sprečeni da odu i korišćeni su kao živi štit.
Možda je progon izbeglica u Makedoniju i Albaniju zaista imao za cilj da snagama NATO-a u ovim zemljama veže ruke i tako spreči kopnenu invaziju. Takođe, kriza u Albaniji mogla je biti pokušaj da se prekinu putevi zaliha i spreče napadi OVK-a koji je bio koncentrisan u zapadnom djelu države.
Geografija zločina
Pored sistematskog “etničkog čišćenja” Kosova, neki djelovi bili su nesrazmjerno pogođeni masovnim ubistvima civila, silovanjima, mučenjima i uništenjem imovine, paljenjima i pljačkama. Mnoge oblasti već su bile meta nasilja tokom 1998. i početkom 1999. godine. Dokumentacija i analiza zločina u tim mjestima i selima čini glavni dio ovog izvještaja.
Na najjačem udaru našle su se oblasti u kojima je OVK od ranije imao svoja uporišta. Opštine Glogovac i Srbica u oblasti Drenice, kolevci OVK-a, bile su poprište višestrukog masakra civila, proizvoljnih hapšenja, upotrebe ljudskih štitova i uništavanja imovine civila. S izuzetkom masovnog progona iz grada Glogovca, većina stanovništva Drenice bila je sprečena da ode ili nije željela da napusti oblast. Masovna ubistva, progoni i uništavanje imovine civila takođe su bili česti i u opštinama Đakovica, Orahovac, Prizren i Suva Reka u južnoj pograničnoj oblasti, gdje su mnoga sela od ranije podržavala OVK. (Nema izvještaja o masovnom proterivanju ili ubistvima u najjužnijoj opštini Gora, naseljenoj gotovo isključivo Gorancima.) Zbog čvrstih veza sa sjevernim djelom susjedne Albanije, jugozapadna oblast bila je glavni kanal za dopremanje oružja, zaliha i obučenih regruta OVK-a, i u roku od samo nekoliko nedjelja u proljeće 1999, preko granice s Albanijom proterano je na stotine hiljada civila. Ubistva civila, sejanje straha među njima i razaranje njihovih domova u ovim opštinama između marta i juna 1999. mogu se razumijeti, bar djelimično, kao nastavak nastojanja da se eliminiše podrška stanovništva OVK-a, koja se javila početkom 1998. godine.
Objašnjenja za veći broj zločina u drugim opštinama – koje je Human Rights Watch detaljno istraživao – složenija su i manje ubjedljiva. Opštine Peć i Lipljan, gdje je živeo znatniji broj Srba, našle su se na meti masovnog protjerivanja, ali su se ubistva ograničavala na određene lokalitete. Iako je OVK bio aktivan u opštini Peć i prisutan u zapadnom djelu opštine Lipljan tokom 1998, gotovo da nema dokaza koji ukazuju na to da je postojala veza OVK-a s nekim od sela u kojima su se dogodili masakri. Ubistva su možda jednostavno imala za cilj da se ostatak stanovništva zastrašivanjem protera s Kosova. Većina je iz Peći pobjegla u Crnu Goru, dok su iz Lipljana mahom bili deportovani u Makedoniju. U svakom slučaju, žrtve i počinioci zločina često su se poznavale, po čemu se ove etnički mješovite opštine razlikuju od Drenice i jugozapadnog Kosova, gdje su Albanci rjetko prepoznavali one koji su nad njima činili zlodjela. Na primjer, tokom 1998, OVK jedva da je bio prisutan i aktivan u etnički raznorodnoj opštini Istok na zapadu. Ipak su Albanci iz te opštine masovno proterani u Crnu Goru, a njihovi kuće spaljene i opljačkane. Istok je takođe bio poprište jednog od najkrvavijih incidenata krvavog proljeća, maja 1999, kada su nepoznati počinioci ubili više od devedeset zatvorenika u zatvoru Dubrava, dva dana nakon što je NATO iz vazduha pogodio zatvor kada je poginulo devetnaest zatvorenika. Nasuprot tome, masakr više od stotinu civila u opštini Vučitrn, koji se dogodio za vreme proterivanja mještana iz okoline Sudimlje sa Kosova u Albaniju, izgleda da je tesno povezan sa prisustvom boraca OVK-a u toj oblasti. Mnogi od stanovnika Vučitrna takođe su bili proterani, jedni prema Albaniji a drugi prema Makedoniji. I druge opštine na Kosovu (o kojima nema detaljnih podataka u ovom izvještaju) tokom proljeća 1999. godine bile su poprište čestih masovnih protjerivanja, i u njima se dogodio određeni broj ubistava i drugih zločina. Opštine Leposavić, Zvečan i Zubin Potok na sjeveru Kosova mahom su bile pošteđene, kao što se vidi u odeljku o statistici, vjerovatno zbog činjenice da je u njima većinsko stanovništvo bilo srpsko.17 Opština Mitrovica, sa većinskim albanskim stanovništvom nije imala tu sreću. Etnički mješovit grad po kojem je opština dobila ime, a koji je danas simbol posleratne etničke podjele na Kosovu, bio je poprište sukoba OVK-a i srpskih snaga bezbjednosti početkom 1998. godine. Kao i u drugim mjestima, posle odlaska OEBS-a došlo je do porasta broja ubistava Albanaca i proterivanja većine albanskog stanovništva ovoga grada u Albaniju.
Borbi između OVK-a i srpskih snaga bezbednosti takođe je bilo u opštini Podujevo, istočno od Mitrovice, mada se ovoj oblasti posvetilo najmanje pažnje u ovom izveštaju. Nasilje i prateći pritisci, koji su počeli u septembru 1998, naveli su neke građane da pobegnu u Prištinu u decembru te godine.20 Tenzije su se pojačale u martu 1999, posebno u gradu Podujevu, gde je većina preostalog stanovništva proterana u pravcu Makedonije ili je pobegla u obližnja brda, u kojima se veliki broj raseljenih lica sakrio. U etnički mešovitim opštinama Obilić i Kosovo Polje takođe je bilo sporadičnih borbi tokom 1998, većinom zbog preuzimanja rudnika u selu Grabovac u opštini Kosovo Polje.
Nakon odlaska KVM-a s Kosova, događaji u Kosovu Polju i Obiliću imali su sličan obrazac, a većina albanskog stanovništva proterana je u Makedoniju. Železnička stanica u Kosovu Polju takođe je korišćena kao tranzitna tačka za protjerivanje desetina hiljada Albanaca vozom u Makedoniju. Selo Ada je, izgleda, bilo na posebnom udaru odmazde, vjerovatno zbog povezanosti s OVK-om: ubijeno je pet muškaraca iz jedne porodice u selu, a četiri leša su zapaljena.25 Nedjelju dana kasnije cjelokupno stanovništvo prisilno je ukrcano u autobuse i deportovano u Makedoniju i Albaniju.
I u opštinama Klina i Dečani na istoku bilo je proterivanja velikog broja Albanaca krajem marta i početkom aprila. U etnički mješovitoj Klini, zapadno od oblasti Drenice, vodile su se borbe između OVK-a i jugoslovenskih i srpskih snaga bezbjednosti tokom 1998. Većina albanskog stanovništva protjerana je u Albaniju 31. marta i 1. aprila 1999.27 Većinsko albansko stanovništvo Dečana takođe je doživjelo aktivnosti OVK-a, ali i veliki broj njih raseljavanje još prije marta 1999. Mnogi stanovnici su proterani u Albaniju u aprilu 1999.
U martu 1999. sukob na Kosovu se produbio i proširio, i zahvatio oblasti u kojima je ranije bilo malo nasilja i koje su imale malo veze s OVK-om. To je, na primer, slučaj sa glavnim gradom Kosova, Prištinom. Mada su stanovnici Prištine bili pošteđeni ubistava koja su se dogodila zapadno od Drenice u proleće 1999, veliki dio građana je protjeran u pravcu Makedonije u prvom talasu “etničkog čišćenja” krajem marta i početkom aprila 1999. Prijavljeni su brojni slučajevi krađe i pljačke, ali je spaljeno znatno manje imovine nego u Peći ili Đakovici. Opštine Gnjilane i Kamenica na istoku imale su sličnu sudbinu: mada su većinom bili pošteđeni ubistava i paljenja, na hiljade albanskih građana je protjerano iz svojih domova u aprilu i maju, a mnogi od njih su na putu prema granici s Makedonijom opljačkani ili lišeni slobode. (Malo se zna o tome šta se događalo sa srpskom većinom u opštini Novo Brdo zapadno od Gnjilana.)
Opštine bliže granici s Makedonijom nisu poznate kao uporišta OVK-a, mada se preko granice obavljao šverc oružjem i zalihama i jugoslovenske snage usredsredile su se u ovim opštinama na borbu protiv pobunjenika. Međutim, kada se sukob proširio, jugoslovenske i srpske snage bezbednosti ubrzo su proterale ili raselile stanovništvo dalje od granice, a bilo je čestih izveštaja o tome da su sela granatirana ili spaljena. Moguć razlog za to je priprema za kopnenu invaziju snaga NATO-a.
U opštini Kačanik na granici s Makedonijom tokom 1998. bilo je uglavnom mirno. Prema izvještaju KVM-a, OVK se preselio u ovu oblast u februaru 1999, a tokom februara i marta su oružani sukobi između jugoslovenskih i srpskih snaga bezbjednosti i OVK-a zabilježeni u nekoliko sela.29 VJ i srpska policija su odmah nakon odlaska OEBS-a počele da protjeruju mještane, ali mnogi stanovnici nisu željeli da odu, što je proizvelo veliki broj interno raseljenih. Oni su često usmjeravani u različitim pravcima po opštini, sve dok na kraju u aprilu 1999. nisu bili prisiljeni da odu u Makedoniju. U opštini se takođe dogodio veliki broj ubistava, posebno u selu Kotlina, gdje je pre proterivanja stanovnika pogubljeno dvadeset pet muškaraca (neki od njih bili su pripadnici OVK-a). I u opštini Uroševac na sjeveru je bilo masovnog protjerivanja, nekoliko nedjelja nakon odlaska KVM-a s Kosova. Do sredine aprila na hiljade stanovnika Uroševca bilo je smješteno u izbjegličkim kampovima u Makedoniji, mada su neki bili protjerani u Albaniju.32 Budući da je grad Uroševac imao željeznicu, bio je pogodan za deportacije iz južnog Kosova u Makedoniju. Na sličan način je iz etnički mješovite pogranične opštine Štrpce stanovništvo najprije protjerano u Kačanik, mahom u njegov istočni dio, kao i u druge oblasti s albanskim stanovništvom. Iako je u početku većina albanskog stanovništva iz opštine uspjela da izbjegne protjerivanje jer su se mnogi selili iz mjesta u mjesto, većina ih se sredinom aprila 1999. ipak obrela u izbjegličkim kampovima u Makedoniji. Mnogi albanski stanovnici iz opštine Vitina, na granici istočno od Kačanika, početkom aprila 1999. su takođe bili proterani u Makedoniju.
* Izvor: Po naređenju: Ratni zločini na Kosovu, Human Rights Watch, 2001.
(Nastaviće se)
