Za vrijeme Austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine desio se jedan krajnje neobičan događaj o kojem se relativno malo zna, a koji može posvjedočiti o često uvriježenom stavu – inatu krajiškog naroda. Naime, u predahu jedne bitke u mjestu Brezova Kosa u Cazinu, austrougarskog oficira ubio je 12-godišnji seoski čobanin – isključivo iz inata i časti.
Početkom okupacije, velike borbe vođene su diljem Krajine, posebno oko Bihaća. Samo u jednom danu izginulo je oko 500-600 Krajišnika, navodi se u pojedinim historijskim izvorima.
“Od vojno jačeg suparnika, naša vojska se povlačila nazad prema Pećigradu i Velikoj Kladuši. Velike borbe su vođene na prostoru Muratovog brda. Baš na tom mjestu poginuo je i značajan broj domicilnog stanovništva koje se branilo od okupatora sa običnim kuburama”, priča za Klix.ba profesor Dževad Džanić, koji godinama istražuje historiju ovog kraja i brine se o kulturno-historijskom naslijeđu na prostoru cijele Krajine.
Džanić kaže da je, u pauzi između brojnih bitaka, Muratovim brdom prolazio austrougarski oficir Carl Müller.
“Jašući na svom konju, oficir je naišao na dječaka koji je tu čuvao krave ili kako mi Krajišnici kažemo bio ‘u najmu’. Dječak se zvao Dekan Rekić i bio je porijeklom iz obližnjeg sela Todorovo. Uglavnom, oficir je, vjerovatno iz šale, ne poznavajući mentalitet Krajišnika, nailazeći pored dječaka udario ga malo po stražnjici sa sabljom. No mali to, izgleda, nije tako shvatio i nije dao na sebe. Izvadio je kuburu koja mu se nalazila za pasom i ubio oficira na tom mjestu”, ističe Džanić.
Carlu Mülleru je, nakon tog događaja, austrougarska vojska, odnosno 38. regimenta iz Graza u kojoj se i on nalazio, podigla spomenik baš na tom mjestu, a to se desilo 6. oktobra 1878. godine. Spomenik je sačuvan do današnjih dana.
“Upravo ovaj spomenik sa sobom nekoliko specifičnosti. Prvo, jasan je dokaz da se sa krajiškim čovjekom ne možete tek tako poigravati. Mogli biste se, poput Müllera, lako opeći. Međutim, s druge strane svjedoči i evidentnoj tolerantnosti naroda ovog kraja, koji je spomenik sačuvao do današnjih dana. Naš narod je tolerantan. On ne želi uništavati ni svoje ni tuđe i cijeni ono što su drugi stvarali”, podcrtava profesor Džanić.
I doista, posvuda na prostorima Bosanske krajine, posebno u područjima Velike Kladuše, Cazina, Bužima ili Bihaća, uz lokalne, pa i regionalne puteve, na brdima, livadama i poljima, nalaze se neobični spomenici. Najveći broj podignut je za vrijeme austrougarske vladavine, ali mnogi i znatno ranije. No, ono što je najbitnije, svi su sačuvani, budući da se o njima brinulo stanovništvo ovog područja.
Razlog je sasvim jednostavan: kulturno-historijska blaga i spomenici, osim što govore o historiji i dobu iz kojeg potječu, nedvosmisleno prenose priču i o stanovnicima jednog kraja kroz historiju i razinu tolerantnosti koja je imanentna njihovom biću.
