Povremeno su se formirali originalni entiteti kao stoje slučaj sa Bogumilima. Međutim, na Balkanu su se doseljavale grupe drugih religija, kultura i etnikuma, kao što su na primjer, kršćanski provoslavni Turci (Gagauzi), Pomaci koji govore bugarski i Bošnjaci koji govore bošnjački.
Ovaj visok stepen kulturne raznolikosti je pozitivan i veoma interesantan aspekt i bogatstvo Balkana. Međutim, ovakva situacija, svako istraživanje na tom planu, je obojeno i unapred pred postavlja određeno gledište kao jedino ispravno. Naime, razne vlasti balkanskih država ističu ono što je u interesu njihovih političkih ciljeva.
Slučaj sa Pomacima, je dosta težak predmet istraživanja, između ostalog i zbog tih činjenica. Zato i najviše podataka o Pomacima može se nači u opštim etnološkim studijama balkanologa. U tom smislu postoje nekoliko ozbiljnih istraživanja, no mnoge političke špekulacije sužavaju oblast studija, tako da velike suprotnosti u stanovištima između raznih znastvenika, ne iznenađuju mnogo.
Namjera ovog istraživanja je jedno nastojanje: da se prezentiraju različiti i da se problem razmotri u opštim crtama.
Nazivi
Ko su Pomaci? Opče je prihvaćeno da su Pomaci muslimanska etnička grupa naseljena u jugoistočnoj i sjevernoj Bugarskoj, Kosovu, Makedoniji, sjevernoj Grčkoj, i manji broj u Albaniji i Turskoj. Uopće, Pomacima se daju različita imena (nazivi) u regionima gdje žive; Na području Rodopa nazivaju se ili Ahrijani ili Agarijani, u Makedoniji nazivaju se Torbeši i nerijetko Poturčeni ili Kurkisi, dok termin Gorani i Torbeši upotrebljava se na Kosovu i Albaniji.
“Pomak” je slovenska riječ koja znači “pomagač”. Izvedena od “pomoći”. Za vrijeme vladavine Osmanlija na Balkanu, Pomaci su pomagali i upućivali tursku vojsku. Zbog toga, njihovi kršćanski zemljaci počeli ih nazivati “Pomaci” (pomagači). F. Kanci je prvi koji je istraživao izvor ovog termina, i 1982. godine je dao ovo objašnjenje, koje će postati opšte prihvaćena interpretacija za ovaj naziv, i pored toga rasprava u vezi korijena ove riječi nije završena.
Iriček, na primjer nezadovoljava se takvom interpretecijom. Tako Iširkaf tvrdi da u bugarskom jeziku “mak” znači prisiliti, a termin kao takav upućuje na to da su Pomaci bili prisiljeni, po njegovom, mišlenju, da prime islam.
U nekim djelovima Rodopa, Pomake nazivaju “Ahrijani” dok neki grčki istraživači taj termin dovode u vezu sa grčkim Ahrijanima koji su živjeli u Grčkoj u trečem i četvrtom vijeku pre naše ere. Međutim, nemaju nikakvu evidenciju i dokaz da je taj narod živco na Rodopima. Termin u suštini bi mogao proizači od turske riječi “ahi” (brat). Organizacija “Ahi” odigrala je značajnu ulogu u osmanska osvajanja u istočnoj Evropi. “Ahi” su čak osnovali grad u rodopski region koga nazvaše Ahi Celebi”, Riječ “Ahrijani”, isto tako bi se mogao izvesti od oblika množine te riječi na persijskom jeziku “ahijan”. Pored ovih, za Pomake u Makedoniji upotrebljava se riječ “Torbeš” u Albaniji i Kosovu i “Gorani”. Riječ “torbeš” ima sedam interpretacija. Prema Milivoju Pavloviću, “Torbeši” su postali od slovensko-makedonskog plemena koje je živelo na Balkanu. D. Obeleiski i Dimitar Angelov tvrde da su Torbeši zadnji potomci makedonskih bogumila.
P. Cilev kaže da im “Torbeš” dolazi od turske riječi “torba”. Pomaci (Torbeši žive na području Vardarske Makedonije i predpostavlja se da njihovo ime dolazi od “dortbeš” u značenju – četiri pet, što bi se podrazumjevalo, kako se tvrdi, da su menjali prebivalište i četiri pet puta. Prema Jovanu Hađivasiljeviću porijeklo ove riječi bi se moglo tražiti od persijske riječi “torbeš u značenju “sa torbama”. Veči dio ovo;gstanovništva naseljava planinske predjele goneći svoja stada, i gradeći graditeljske poslove u drugim područjima, pri čemu su svoj zanatski pribor nosili u torbe, i zbog toga se nazvaše – narod sa torbama.
Galaba Palikruševa i I. 11 Uzunđaršili ukazuju da se radi o jednom delu otomanske vojske. Grupe “torba-ađemi” je bila specijalna klasa i centralnom otomanskom vojnom tijelu. Na turskom riječ “torbeš”, značav; poslušnost i lojalnost, narod koji nikada ne izaziva probleme. Ovaj narod posmatran sa istorijske tačke gledišta nikada nije uzrokovao neprilike, i osmanskoj administraciji, prihvativši sekundarnu i potpomogačku ulogu u svim okolnostima. Što se tiče riječi “Goran” za Pomake u Albaniji i Kosovu prema dosadašnjim istraživanjima nema podataka da je rano izvedena od planina Gora, Gora je srpski naziv.
Korijeni
Rasprave po ovom pitanju nije moguće ograničiti na leksička interpretiranja. U vezi korijena Pomaka, takođe ima suprostavljena gledišta. Uglavnon sve zemlje u kojima su naseljeni Pomake prisvajaju kao svoju naciju.
Bugari ih nazivaju islamizirani Bugari ili bugarski muhamedanci, Makednoci oslanjajući se na jezički momenat kaži da su to islamizirani Makedonci. Turci ih jednostavno nazivaju Pomaci ili Turci-muslimani koji govore bugarski a Srbi za njih govore kao o islamiziranim Srbima a Grci, pak tvrde da oni imaji grčke korijene. Čak i Albanci, doduše rijetko, smatraju ih grupom sa albanskim porijeklom. Zajednički odlika ovih tvrdnji: svi smatraju da jedino oni imaju pravo.
Prema nekim neturskim izvorima u vezi korijena Pomaka, oni su i najvećem dijelu, stari Slaveni ili slavizirani balkanski narodi, silom islamizirani od strane Otomanske dinastije, proces koje je trajao sve do 19 stoljeća. No treba dodati da Osmanlije nikada nisu nastojale da nekog silom preobrate u islam. Kad bi tako nešto sprovodile, onda bi to prvo činile nad svojom braćom gaguskim Turcima koji žive u sjevernoj Bugarskoj. Turci Gagauzi, inače su pravoslavni Turci koji govore turski. Živjeli su više od šesto godina pod otomanskom upravom bez ikakve prisile na njih. Kao što S. Sou ističe, kad bi otomanska država sprovodila islamizatorsku politiku, onda bi svi nemuslimani bili preobračeni u islam, za vrijeme njihove vladavine od šesto godina.
Turska verzija
Ovdje ćemo izneti tursku verziju za Pomake koja nije dovoljno obrađena. U tom kontekstu hteo bih da dodam, bazirajući se na dosadašnja istraživanja, neka svoja zapažanja koja će biti malo šira od navedenih. Prema ovim istraživanjima, Pomaci se dovode u vezu sa “Kumanima” ili Kipčakinčima. Ovi drugi su se doselili iz Sjeverne Kine 916. godine. Nastanili se u Ukrajinu, i u toku jedanaestog i dvanaestog vijeka preko Rumunije dospjeli do sjeverne Bugarske, duž rijeka Dunav i Dobruđa. Migracije prema jugu su produžene do Rodopa i istočne Makedonije.
Kumani, svoje ime dođoše geografskim lokalitetima, koje su naseljavali, kao na primer, u Makedoniji; Kumanovo, u Bugarskoj, Kumanski, u Vidinu; Kumansko ostrvo, u Nikbolu; Kumana i u Lofči; Kumanitčka.
Poslije 1034 god. Kumani i druga turska plemena na Balkanu, kao što su Pečcnezi, proširiše svoju moč uspevši čak postati pre inja vizantijskom carstvu. Vizantijci preuzeše protuudar 1050. ali bez vidnog uspjeha. Ovi drugi su prinđeni bili plaćati porez Kumanskim Turcima. Slijedećih trideset godina, Rodopi, Zapadna Trakija, i neki delovi Makedonije biće pod okupacijom Kumanaca. Pečenezi će krenuti prema Kosovu, Novom Pazaru i Bosni i Hercegovini. Međutim, krajem jedanaestog vijeka ili tačnije 1091 god. Kumani i Pečenezi učvrstiće svoju moč na jugoistoku Balkana krenuće prema Bosni. Kumani će migrirati u Rumuniji, Mađarskoj, Austriji i Čekoslovačkoj. U tom periodu ova turska plemena, će se izmešati sa lokalnim kršćanskim domorocima izgubiviši svoj identitet. Međutim neke kumanske grupe koje su se naselile u Zapadnu Trakiju, na Rodope i Pirinsku Makedoniju, ostali su na ovim prostorima i izgubili svoj prvobitan identitet.
Tokom desetog i dvanaestog vijeka Vizantijka imperija je bila pritisnuta sa dvije strane. Sa Istoka su pritiskivali Slaveni, a sa zapada Latini. U cilju da zaštite sebe od ovih neprijatelja, Carstvo naseli oko 60 hiljada muslimanskih Turaka, koji su bili oslobođeni poreza, uživajući religioznu i kulturnu slobodu, u okolini Ohrida i Soluna. Doseljenici su došli iz područja Srednje Anadolije i Konje, Radi toga nazivali se Turci iz Konje Vizantijski izvori ih nazivaju Vardarski Turci. Ova historijska činjenica je opće prihvaćena od strane bugarskih historičara kao što je naprimjer, P. Delidarev, i I. Bataklijev, od bugarske akademije nauka, kao i od strane Ane Komnene i K. Jireteka.
Isto je tako poznato da u četrnaestom vijeku tj. pred Otomanski period balkanska područja su bila napadana od takozvanih Ajdin Ogulari i Sarhan Ogulari – Turska plemena koja su živjela u Zapadnoj I rakiji. Prema imenu vođe teritoriju nazvaše Omer Eli. Caka Bej, drugi turski komandant, naselio je oko 50 hiljada Turaka po području koje se proteže od Zapadne Trakije do Rodopa, preko Kavala i Dedeagač. Kao rezultat ovoga između 1065 i 1365. oko 200 hiljada muslimanskih Turaka migrirali i naselili te prostore. Jireček pominje ove Turske-Muslimane, doseljenike, u toku trinaestog vijeka i to prilikom istraživanja uloge koje su odigrale turski derviši u islamizaciji nekih regiona u okviru Vizantijskog carstva. Prema tome, Pomaci i Kumani-Turci naseljavali su Rodope i podružja Makedonije, prilikom čega su neki krajevi Vizantije bili islamizirani od strane muslimanskih misionara koji su djelovali na tim prostorima.
