Period prije osnivanja
Potreba o osnivanju posebne muslimanske političke stranke javlja se još nakon odlaska Turskog carstva i dolaska Austro-Ugarske na prostore Bosna i Hercegovina. Ova prijeka potreba je kulminirala nakon završetka 1. svjetskog rata i općenito teškog stanja u kojem su se našli muslimani a pogotovo zemljoposjednici. U to doba, političko okupljanje muslimana, kao i ostalih zajednica u Bosni i Hercegovini, se uglavnom odvijalo se oko političkih listova koji se tada osnivaju. U slučaju bosanskih muslimana ti listovi su bili Vrijeme i Jednakost, koji su počeli izlaziti krajem decembra 1918. i januara 1919. godine.[1] Političku grupu oko lista Vrijeme, činili su Mehmed Spaho, dr. Halid-beg Hrasnica, Sakib Korkut i drugi a nazivali su se Muslimanska organizacija. Svoj program su istakli u prvom broju lista, 8. januara 1919. godine. Zalagali su se za demokratiju i ustavnost, pravdu i slogu. Bili su stanovišta kako se muslimani nisu nikada otuđili ni svojoj domovini ni jeziku….[2] U isto vrijeme, u Tuzli je 29. decembra 1918. održan sastanak grupe muslimana s ciljem stvaranja jedinstvene muslimanske političke organizacije. Glavna ličnost ove grupe bio je tuzlanski muftija Ibrahim ef. Maglajlić. Izloženi program i ciljevi su bili skoro identični onima iz Muslimanske organizacije. Vremenom dolazi do objedinjavanja ove dvije političke grupe muslimana u Jugoslavensku muslimansku organizaciju.
Osnivanje
16. februara 1919. godine održan je sastanak na kojem je donesena odluka o formiranju stranke pod nazivom Jugoslavenska muslimanska organizacija. Tom prilikom izabran je i Centralni odbor stranke koji se sastojao od 31 člana. Za predsjednika je izabran Ibrahim ef. Maglajlić, a za potpredsjednike dr. Halid-beg Hrasnica i dr. Hamdija Karamehmedović. Na istom sastanku je odlučeno da prestane izlaziti dotadašnji list Vrijeme, a da se pokrene novi list što se i desilo kada je 22. februara 1919. godine izašao iz štampe 1. broj lista Pravda – novog stranačkog glasila.
Izbori za Ustavotvornu skupštinu
Na izborima za ustavotvornu skupštinu održanim 28. novembra 1920. godine, JMO je ostvarila neočekivano veliki uspjeh dobivši oko 110.000 glasova, odnosno 24 mandata u skupštini. Politički uspjeh novoformirane JMO je bio iznenađenje za sve tadašnje političke stranke. To se posebno odnosilo na tadašnje političke krugove u Beogradu, jer im nikako nije odgovarala činjenica da su se bosanski muslimani politički organizirali i da žele ostvariti političku dominaciju na prostoru Bosne i Hercegovine. Pri formiranju ustavotvorne skupštine Kraljevine SHS, u njen sastav su na osnovu izbornih rezultata ušla 24 poslanika JMO među kojima je bio i Mehmed Spaho koji je u to vrijeme bio najistaknutiji član stranke.
U martu 1921. godine, JMO je formirala delegacija za pregovore s Vladom, koju su sačinjavali: dr. Mehmed Spaho, dr. Hamdija Karamehmedović i Osman Vilović. Ista delegacija je 15. marta iste godine sklopila sporazum sa mandatarom Vlade Nikolom Pašićem. Ovim sporazumom Pašić se, pored očuvanja teritorijalne kompaktnosti Bosne i Hercegovine, obavezao i na osiguranje vjersko-prosvjetne autonomije, i još nekih stvari koje su bile ciljevi JMO. Pored toga, Mehmed Spaho je potvrdio da je postignut sporazum i za sastav Vlade Bosne i Hercegovine. U toj novoj vladi JMO bi trebala dobiti tri resora: unutrašnje poslove, prosvjetu «i još jedan resor». Ustavotvorna skupština je 28. juna 1921. godine nakon niza problema i političkih dogovora donijela Vidovdanski ustav.
JMO je glasala za ovaj ustav pod uslovom da se prilikom organizacije državne uprave u Bosni i Hercegovini poštivati njene historijske granice, odnosno da će se očuvati teritorijalna kompaktnost Bosne i Hercegovine. JMO je ovim sporazumom izborila član 135. u Ustavu Kraljevine SHS, koji je u historiji prepoznat kao “turski paragraf”, a kojim se, zapravo, određuje da BiH tada “ostaje u postojećim granicama”.
Raskol u JMO
Zbog neispunjenja većine dogovorenih stvari, veliki broj poslanika JMO u skupštini Kraljevine SHS je zbog toga zagovarao ideju da se prekine saradnja sa vladinom koalicijom. Oko ove ideje pojavila se podijeljenost u redovima stranke. Grupa na čelu sa prvim predsjednikom JMO Ibrahim ef. Maglajlićem, je bila za ostanak u koaliciji, dok je grupa koju je predvodio Mehmed Spaho bila protiv svake saradnje sa koalicijom. Grupa koja je bila za nastavak koalaicije je imala 13 od ukupno 24 poslanika u skupštini. Zbog svega toga 1. februara 1922. godine Mehmed Spaho podnio ostavku na ministarsku dužnost, čime prelazi u opoziciju iako njegova stranka, zahvaljujući odnosu snaga u Poslaničkom klubu u Skupštini, ostaje u vlasti.
Sukob ove dvije grupe će kulminirati na zasjedanju Centralnog odbora JMO održanom 14-16. aprila 1922. godine. Najvažniji zaključak sa ove sjednice Centralnog odbora je odluka da se za sredinu juna 1922. sazove Zemaljska skupština stranke, koja treba arbitrirati u sukobu između dviju nastale frakcija. Na Zemaljskoj skupštini održanoj 15. juna 1922. godine, grupa koju je predvodio Mehmed Spaho odnijela je definitivnu pobjedu, što će njemu lično pomoći da se profilira kao nesporni lider ne samo stranke nego i većine Muslimana. Poražena stranačka frakcija obrazuje Privremeni odbor nove organizacije u koji su ušli muftija Ibrahim ef. Maglajlić kao predsjednik, Osman Vilović kao potpredsjednik, i Ahmet Šerić kao sekretar. Osim toga definisano je i to da će nova stranka pokrenuti svoj list pod nazivom «Istina», koji će izlaziti dva puta sedmično, a uređivat će ga Sakib Korkut. Nova stranka nazvana je JMNO (Jugoslovenska muslimanska narodna organizacija).
Izborni rezultati JMO u periodu 1920-1927
Godina Broj glasova (%) Broj poslanika
1920 6,9 24
1923 5,2 18
1925 5,4 15
1927 2,5 18
Biografija Mehmeda Spaha
Mehmed Spaho je rođen u 13. marta 1883. godine u Sarajevu, od oca Hasana i majke Fatime. Otac mu je bio veliki poznavalac šerijatskog prava, te je poslove kadije obavljao u Jajcu, Sofiji, Damasku i Kairu. Odrastao je u porodici u kojoj je pored roditelja imao tri sestre (Behija, Aiša i Habiba), i dva brata (Fehim i Mustafa). Osnovnu školu i Veliku realnu gimnaziju je pohađao i završio u Sarajevu kao dobar učenik. 1906. godine je diplomirao na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beču. Krajem 1907. godine polagao je doktorski ispit a 7. februara 1908. godine je i službeno promoviran u doktora pravnih nauka.U vrijeme studija, u Beču, Spaho je bio član organizacije pod nazivom “Zvijezda”, organizacije koja je okupjala muslimanske studente. Po povratku iz Beča, radio je kao sudski prislušnik do 1908. godine. Od 1910. godine radio je za advokata Josefa Fischera kao advokat pripravnik. Kada je 1910. godine u Sarajevu osnovana Trgovačko-obrtnička komora, na sjednici održanoj 11. novembra iste godine, Spaho je izabran za sekretara komore. Tu dužnost je preuzeo 1. januara1911. godine. 1914. godine izabran je u Gradsko vijeće Sarajeva, nakon što se njegov politički saradnik i prijatelj, Esad Kulović, povukao sa te funkcije. Već ovim, Spaho se počeo baviti i ekonomijom i politikom.
Politički život
Za vrijeme postojanja Kraljevine SHS dolazi do formiranja različitih organizacija i stranaka koje okupljaju muslimansku elitu. Nakon 16. februara 1919. godine i donošenja odluke o formiranju JMO Spaho postaje član te stranke u maju iste godine.
Nakon uspostave šestojanuarske diktature i formiranja nove Vlade, prestaje obavljati funkciju ministra trgovine i industrije, koju je obavljao od 1927. godine u vladi Velje Vukičevića. Osnivanjem nove vlade na čije čelo je postavljen general Petar Živković, kao jedan od mogućih ministara u toj Vladi spominjao se i Mehmed Spaho. Međutim, iz razgovora Spahe sa njemačkim konzulom u Sarajevu, Driefelom, saznajemo da mu je doista nuđena pozicija ministra u Vladi, što je Mehmed Spaho odbio jer je od njega bilo zatraženo da dâ svoj pristanak na podjelu Bosne. Period od uspostave diktature pa do 1932. godine karakteriše se kao političko mirovanje Spahe, jer je nakon 6. januara 1929. godine u tadašnjoj Jugoslaviji ugašen politički život, a sve političke partije vjerskog ili lokalnog obilježja su zabranjene.
Bio je član Muslimanske narodne organizacije, član Narodnog vijeća poslije sloma Austro-Ugarske i ministar u Kraljevini SHS od 1921. do 1939. godine. Mehmed Spaho je bio prvi Bošnjak u Vladi Kraljevine SHS, a kao jedan od trojice ministara iz BiH i to po etničko-vjerskom ključu: Hrvat dr. Tugomir Alaupović je bio ministar vjera, a Srbin Uroš Krulj ministar zdravlja. Spaho je također jedan od dva priznata zastupnika Jugoslovenske muslimanske organizacije među 11 Bošnjaka od 42 zastupnika Narodnog vijeća SHS za BiH. Jugoslovenska muslimanska organizacija je u to vrijeme smatrala da joj pripada 15 zastupničkih mjesta.
Smrt/Ubistvo?
Umro je 1939. godine u Beogradu pod nerazjašnjenim okolnostima. Članovi njegove porodice i najbliži saradnici smatraju da je bio otrovan, da bi se uklonio kao moguća prepreka sporazumu Cvetković-Maček. Naime zbog svog političkog djelovanja i pogleda na aktuelnu političku situaciju koja je u to doba vladala u Kraljevini Jugoslaviji, Mehmed Spaho je imao političkih neprijatelja. Prije same smrti, na njega su pokušana tri atentata, dok je, kako se navodi, četvrti pokušaj ipak bio uspješan.
Funkcije koje je obavljao
Ministar šumarstva i rudarstva u Vladi Kraljevine SHS (7.12.1918.[8] – 23.02.1919.[9])
Ministar trgovine i industrije u Vladi Kraljevine SHS (1927. – 1929.)
Džemijet el islami u Sandžaku
Tokom doba parlamentarizma Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, politički život oblasti Stare i Južne Srbije oblježilo je djelovanje organizacije za zaštitu prava južnih muslimana, poznate pod imenom Džemijet.
Džemijet bila je regionalna politička partija bosanskih Muslimana iz Sandžaka, Metohije, Makedonije i Kosova. Njen cilj je bio osiguranje interese muslimanskog stanovništva Jugoslavije, uglavnom kosovskih Albanaca i muslimana sa teritorije današne republike Makedonije.
Partiju Džemijet el-islami (Islamsko društvo) osnovao je Nedžib-beg Draga Pepić, u Skoplju 17. decembra 1919. godine. Prve godine postojanja Džemijetom upravlja Nedžib-beg Draga, nakon čije smrti, 1921. godine, vođenje partije, na Drugom kongresu, 1922. godine, preuzima njegov brat Ferhad-beg Pepić, koji se do tada, zbog sukoba sa režimom Kraljevine SHS, nalazio u Albaniji. Zahvaljujući velikom uticaju kojeg je imao u narodu i velikom ugledu njegovih osnivača, braći Pepić, Džemijet , udruzen sa NRS –om (radikalima) postiže uspeh na parlamentarnih izborima 1920.godine, na kojima osvaja 8 mandata i 1923. godine, kada osvaja 14 poslaničkih mandata. Džemijet je u dijelu Sandžaka koji pripada Crnoj Gori takođe uživao ugled, što govore i rezultati parlamentarnih izbora (Kraljevina SHS) održanih 1923. godine na području Bjelopoljskog i Pljevaljskog sreza. Tako je postala jedna od parlamentarnih stranaka u Kraljevini Jugoslaviji.
U skladu sa osnovnim političkim opredjeljenjem svog predsjednika, Ferhad-bega Drage, glavni akcenat u svom političkom radu stranka je u tom periodu dala prosvjetnom i agrarnom pitanju, zalažući se za vjersko-prosvjetnu autonomiju i maternji („nacionalni jezik južnih muslimana”) u školama, te očuvanje vakufske imovine i izuzeće od agrarne reforme begovske zemlje.
Politika Džemijeta u oblasti obrazovanja, izražena je i formulisana u zvaničnom stranačkom glasilu „Hak”, iz 1920. godine. Kako su jugoslovenske vlasti otkrile da se Džemijet finansira od strane italijanska fašistička ambasade u Beogradu, novembra 1924. godine partiji je zabranjen rad, a Ferhad-beg Draga – Pepić biva uhapsen.
Na izborima 8. februara 1925. godine, zahvaljujuci svom uticaju, Ferhad-beg Draga Pepic ipak postize pobedu u Zvečanskom okrugu i osvaja poslanički mandat, koji ce mu kasnije biti oduzet i poništen.
Odlukom tadašnjih vlasti Ferhad-beg Draga je osuđen na 100 godina robije s prinudnim radom, da bi mu, kasnije, kazna bila ublažena na 25 godina, a potom i ukinuta aktom o pomilovanju, kralja Aleksandra Karađorđevića.
Uprkos zabrani djelovanja, na posljednjim parlamentarnim izborima u Kraljevini Jugoslaviji, 1938. godine, na izbornoj listi „Jereze 2“, jedan od lidera ove stranke u Sandžaku, Aćif-ef. Hadžiahmetović osvojio je poslanički mandat.
Lider Džemijeta Ferhad-beg Draga umire u Đakovici, 2. decembra 1944. godine.
Izborni rezultati Džemijeta u periodu 1920-1923
Godina Broj glasova (%) Broj poslanika
1920 2,3 8
1923 4,0 14
