Tresla se gora, rodio se miš ili se zaista nešto iza brda valja? Verovatno još niko nije uspeo da shvati šta je, zapravo, bilo u pozadini “zveckanja” zapaljivom retorikom proteklog vikenda kada je predsednik Srbije Aleksandar Vučić nakon vanredne sednice Saveta za nacionalnu bezbednost izjavio da postoji model “agenturnog delovanja” stranih službi u cilju stvaranja atmosfere o mogućim nasilnim scenarijima ili dogovorenim sukobima na severu Kosova kako bi se Srbija onemogućila da reaguje zbog toga što Priština “ne ispunjava Briselski sporazum o formiranju Zajednice srpskih opština” (ZSO).
Istovremeno, kosovski premijer Ramuš Haradinaj je upozorio da bi svaka jednostrana akcija na severu Kosova, kao što je proglašenje autonomije, izazvala reakciju prištinskih institucija.
Cilj ovakvih poteza je očito da se upozori druga strana, ojača pregovaračka pozicija, istovremeno, prikriju sopstvene namere i, usput, osnaži svoja politička pozicija na domaćem terenu. Tako srpske vlasti nisu ni ovoga propustile priliku da se obruše na oponente, ističući da su u funkciji takve vrste “agenturnog delovanja” bili i pojedini lideri opozicije i zvaničnici Srpske pravoslavne crkve.
Predstava, “propagandna fantazija” ili opipavanje terena, tek, kako je i sam Vučić priznao, još nema kompromisnog rešenja za Kosovo i “nije ni na vidiku”. Međutim, obe strane uviđaju da dijalog u Briselu ne može unedogled da traje, da zbog toga trpe njihove evrointegracije, te da međunarodni posrednici gube strpljenje, pa stoga moraju ubrzo doći do kakvog takvog dogovora, koji neminovno podrazumeva ustupke i to veoma bolne.
Nestabilna granica Srbije i Kosova
Zbog toga su sve opcije u igri, uključujući i razmenu teritorija tako što bi Preševska dolina pripala Kosovu a severni deo Kosova Srbiji. Takvu opciju su pomenuli još pre nekoliko godina američki kongresmen Dejna Rorabaher (Dana Rohrabacher) i bivši britanski ambasador u Beogradu Ajvor Roberts (Ivor). Zvanični Vašington se tada distancirao od takvih ideja.
Međutim, nedavno je ambasador SAD u Prištini Greg Delavi (Delawie) na nekoliko puta ponovljeno novinarsko pitanje odbio da direktno odgovori da li bi Vašington podržao i razmenu teritoriju, fokusirajući se umesto toga na nužnost sveobuhvatnog dogovora Beograda i Prištine, što su neki analitičari protumačili kao prećutno prihvatanje SAD i takve opcije.
Po mišljenju Danijela Servera, profesora Univerziteta Džon Hopkins, Brisel i Vašington su uvideli da će integracija opština sa srpskom većinom na severu u kosovski sistem ići izuzetno teško, pa stoga ne isključuju nijednu opciju samo da bi se napokon postigao dogovor Beograda i Prištine i osiguralo priznanje nezavisnosti Kosova od strane Srbije.
U prilog takvim kalkulacijama ide i po prvi put izrečeni stav predsednika Kosova Hašima Tačija o korigovanju granica sa Srbijom tako što bi se Preševska dolina pripojila Kosovu, doduše dodajući da to podrazumeva “potpuno odbijanje svake pomisli o podeli Kosova”.
Takva ideja zvuči neuverljivo jer ne postoji nijedan razlog zbog koga bi se Srbija odrekla svog dela a da ne dobije ništa zauzvrat. Zbog toga je poslanik opozicione partije Alternativa Iljir Deda kazao da “Tači odlično zna da se ni Medveđa ni Bujanovac ni Preševo neće pripojiti Kosovu i izjava o tome samo manipuliše osećanjima Albanaca u Preševskoj dolini”, precizirajući da je ideja o “korekciji granica” samo eufemizam za podelu Kosova.
Istovremeno, ni predsednik Srbije Aleksandar Vučić ne govori otvoreno o razmeni teritorija, ali iz njegovog stava da je nužno razgraničenje Srba i Albanaca – te da ako se to ne učini za “40 godina Srbija će se braniti kod Vranja” – proizilazi da bi jedna od opcija mogla biti povlačenje granice u blizini Vranja, odnosno prepuštanje Preševske doline Kosovu za četiri opštine na severu Kosova.
U prilog toj ideji išla bi situacija na terenu jer, kao što ni prištinske institucije ne kontrolišu sever, tako ni zvanični Beograd nije uspeo da suštinski integriše Preševsku dolinu, naročito nakon proterivanja Albanaca u vreme i posle NATO bombardovanja i njihove pobune 2001.
Rizici razmene teritorija
No, ta ideja je skopčana sa mnoštvo rizika. Ni jednim prekrajanjem granica po etničkom kriterijumu na nacionalno izmešanom prostoru ne može se osigurati da svi pripadnici jednog naroda žive u jednoj državi. Tako se postavlja pitanje sudbine Srba iz Preševske doline u slučaju njenog pripajanja Kosovu.
Naime, u Preševu, prema popisu iz 2002. godine, Srbi čine oko devet odsto stanovništva, u Bujanovcu 34, a u Medveđi čak 84 procenta. Da li bi se ti Srbi odselili u Srbiju ili bi pristali da budu deo države Kosovo? Isto pitanje se nameće i u slučaju Albanaca koji žive na severu Kosova, ukoliko bi se priključio Srbiji.
Takođe, opšte je poznato da oko 60 odsto Srba na Kosovu živi južno od Ibra kao i da se njihove kulturne i istorijske znamenitosti nalaze uglavnom na tom prostoru. Svakako bi njihov položaj nakon takvog prekrajanja granica bio još neizvesniji.
S druge strane, po mišljenju Servera, takav scenario bi povećao podršku među Albancima na Kosovu i Makedoniji za ujedinjenjem sa Albanijom, čime bi se destabilizovala vlast u Skoplju. Po sistemu spojenih sudova, Republika Srpska bi proglasila nezavisnost i težila ujedinjenju sa Srbijom, a Hrvati u BiH u kantonima u kojima su u većini bi nastojali da se priključe Hrvatskoj.
Takav rasplet bi imao posledice i na međunarodnom planu jer bi Rusija to iskoristila kao presedan za cementiranje svoje kontrole na Krimu, Južnoj Osetiji, Abhaziji i Pridnjestrovlju.
Sama Srbija bi mnogo rizikovala – ne samo zbog činjenice da je Preševska dolina od velikog značaja za nju jer joj omogućava stratešku kontrolu nad Vardarskom dolinom i izlazak ka luci u Solunu. Naime, time bi otvorila Pandorinu kutiju jer se na taj presedan jednoga dana može pozvati Sandžak pa i Vojvodina.
Đavolski krug proterivanja Srba i Albanaca
Ekskluzivni nacionalni programi balkanskih naroda u 19 veku imali su za cilj oslobađanje od tuđinske, pre svega otomanske vlasti, i proširenje teritorija polazeći od nacionalnog sna o veličini svoje države u prošlosti, uglavnom u srednjem veku. Pri tom je primenjivano etničko načelo, što znači da u tim novostvorenim nacionalnim državama drugi nisu bili poželjni, što je u balkanskim etnički izmešanim društvima nužno vodilo sukobima.
Kada je reč o odnosima Srba i Albanaca, Srbija je nakon Velike istočne krize dobila znatna teritorijalna proširenja na jugu i u tim granicama je međunarodno priznata na Berlinskom kongresu 1878. godine.
Jedna od posledica je bila i proterivanje ili povlačenje sa turskom vojskom oko 70.000 građana muslimanske vere – od toga oko 50.000 Albanaca – iz Topličkog okruga, koji su činili većinu u kuršumlijskom i prokupačkom srezu. To je bila i neka vrsta odmazde za potčinjeni položaj hrišćana u Otomanskom carstvu.
Time je, kako piše Holm Zundhauzen u svojoj knjizi “Istorija Srbije od 19. do 21. veka”, počeo đavolski krug uzajamnih proganjanja koji će obeležiti srpsko-albanske odnose u sledećem veku. Ti Albanci većinom su naselili teritoriju Kosova, gde su se svetili lokalnim Srbima zbog proterivanja iz oblasti koje su pripale Srbiji.
Tako je srpski konzul u Prištini pesnik Milan Rakić u dopisu iz 1907. godine citirao jednog od svojih prethodnika Svetislava Simića koji je 1898. naveo da je “proterivanje Arnauta iz Srbije” na trećem mestu među razlozima koji sprečavaju sporazum vlasti u Beogradu sa kosovskim Albancima.
Tokom prvog Balkanskog rata 1912. počinje nova spirala zločina sa mnoštvo primera terorisanja albanskog stanovništva od strane srpskih snaga.
Vlasti u Beogradu pokušale su da reše “albansko pitanje” promenom etničke strukture na Kosovu tako da je do 1940. na njemu naseljeno oko 90.000 stanovnika iz drugih oblasti, uglavnom Srba, kojima su davana imanja oduzeta ne retko i od albanskih seljaka, što je izazivalo njihov žestok otpor. Srbi su pak tvrdili da je reč o zemlji turskih begova i Srpske pravoslavne crkve koja je uzurpirana.
Istovremeno, od 1912. do 1941. sa Kosova je, prema podacima srpske diplomatije, iseljeno oko 281.000 Albanaca, uglavnom kao posledica prisilnih deportacija.
Granica na Ibru i u Drugom svetskom ratu
Reka Ibar je, kao i sada, i tokom Drugog svetskog rata poslužila kao neka vrsta granice. Naime, veći deo Kosova je pripojen fašističkoj Italiji, ali je nacistička Nemačka uzela za sebe oblast severno od Ibra, pre svega zbog rudnika Trepča. Okupatorske vlasti su proterale veći deo srpskih kolonista.
Nakon Drugog svetskog rata, nova komunistička vlast je privremeno zabranila povratak kolonistima na Kosovu, jer su proglašeni eksponentima predratne velikosrpske politike.
Do još jedne teritorijalne promene je došlo 1959. kada su odlukom tadašnjih vlasti u Srbiji srezovi Leposavić i Lešak – koji su do tada bili delovi raško-ibarskog okruga – priključeni Mitrovici odnosno Kosovu.
Kao obrazloženje se navodilo da taj deo gravitira ka Mitrovici zbog rudnika, u kome je radila većina stanovnika Leposavića i Leška. Istovremeno, među razlozima se pominjalo i obezbeđivanje dovoljno glasova za izbor Petra Stambolića za delegata Skupštine Jugoslavije, kome je baza bila u Leposaviću, što je on negirao.
Navodi se i da je to bila ideja jednog od tada ključnih srpskih političara Slobodana Penezića Krcuna da se time poveća broj Srba na Kosovu te da se novim Ustavom iz 1963. ukinu pokrajine i Srbija podeli na šest oblasti. Međutim, prevagnuo je stav Edvarda Kardelja o davanju veće samostalnosti pokrajinama.
Sada se na kao moguću tačku sporenja ukazuje da li linija razdvajanja između Srbije i Kosova ide vrhom Kopaonika, uz samu vojnu bazu i mauzolej Josifa Pančića ili nepristupačnom dolinom nekoliko stotina metara niže jer se, navodno, u dokumentaciji pojavljuju obe granice. To, kako navode pojedini beogradski mediji, ukazuje na problem “debelih flomastera” iz vremena kada su pravljene mape na Konferenciji u Dejtonu. Kada su mape uvećane radi primene u praksi, pojavio se problem svačije i ničije zemlje, te da su te linije ispod flomastera postali ne tako uski koridori.
Bivši predsednik Leposavić Dragan Jablanović negirao je da granica ide Pančićevim vrhom već nekoliko stotina metara niže te da to, po njegovim rečima, i KFOR to uvažava.
“Humano” preseljenje Grka i Turaka
Razmena stanovništva između Turske i Grčke nakon Prvog svetskog rata je prvi takav slučaj u novijoj istoriji kojim je stvoren presedan za sva kasnija masovna premeštanja naroda. Naime, velike sile, pre svega Britanija i njen premijer Lojd Džordž, obećali su Grčkoj, zbog savezništva u Prvom svetskom ratu, teritorijalno proširenje na račun Otomanske imperije koja je bila u rasulu.
Grčka armija je na početku kampanje 1919. napredovala osvojivši i Smirnu (Izmir), u kojoj je tada živelo oko 300.000 Grka. Zbog toga je sultan bio primoran da naredne godine potpiše sa članicama Velike Antante Ugovor iz Sevra, kojim se odrekao oko četiri petine Otomanske imperije. Pomenutim ugovorom je, inače, bilo predviđeno i stvaranje kurdske države.
Međutim, turski nacionalisti predvođeni Kemal pašom Ataturkom bili su nezadovoljni ovim sporazumom, pre svega koncesijama Grčkoj, pa su nastavili ratovanje. Stanje na frontu se promenilo jer su turske snage potiskivale grčku armiju koja je na kraju pretrpela težak poraz, za šta je krivila zapadne saveznike tvrdeći da joj nisu dovoljno pomogli.
Tokom ovih sukoba počinjeni su stravični zločini. Tako je grčka vojska tokom napredovanja, ali i kasnije pri povlačenju, terorisala tursko stanovništvo sprovodeći kampanju spaljene zemlje. Brutalno je postupala i turska armija prema pravoslavnom stanovništvu, o čemu je svedočio čuveni britanski istoričar Arnold Tojnbi.
Ugovor iz Sevra je zamenjen sporazumom iz Lozane 1923. godine, kojim je, između ostalog, predviđena razmena stanovništva tako da je oko milion i 300.000 pravoslavnih hrišćana bilo prinuđeno da napusti svoje domove u Maloj Aziji, što se u Grčkoj naziva “velika katastrofa” i jedna od najvećih trauma u njenoj istoriji. Istovremeno, oko 400.000 muslimana, pre svega sa područja Soluna, preseljeno je u Tursku.
Od razmene stanovništva je izuzeto 150.000 grčkih pravoslavaca u Istanbulu, kao i na ostrvima Imbros i Tenedos, uključujući grčku pravoslavnu Patrijaršiju, kao i 110.000 muslimana u grčkoj Zapadnoj Trakiji.
Međutim, 1955. godine došlo je do masovnog napada na grčke trgovine i kuće izazvanih vešću da je postavljena bomba u turskom konzulatu u Solunu, inače smeštenom u rodnoj kući Kemala Ataturka. Vest se kasnije pokazala lažnom, ali nakon ovih događaja kao i masovnih progona 1964, grčka zajednica u Istanbulu je svedena na svega 2.000 – 3.000 pripadnika. Istovremeno, muslimanska manjina u zapadnoj Trakiji uspela je da opstane, bez obzira na razne poteškoće, tako da danas ima 140.000 pripadnika.
Dva puta stranci
Ovo “humano” preseljenje nije bilo zasnovano na jezičkom ili etničkom kriterijumu već verskom. Tako su proterani svi pravoslavni hrišćani, uključujući i one kojima je turski bio maternji jezik. Istovremeno, iz Grčke je preseljena većina muslimana među kojima je bilo i onih kojima je, zapravo, grčki bio maternji i koji su pripadali grčkom kulturnom krugu. “The Times of London” je izveštavao 1923. godine sa terena da je “tek nekolicina Turaka, ako uopšte bilo ko od njih želi da napusti Grčku”, dok su hrišćani u Istanbulu i okolnim mestima nastojali da budu izuzeti iz razmene.
U svakom slučaju, grčka država, koja je tada imala četiri i po miliona stanovnika, primila je više od milion izbeglica što je izazvalo veliku humanitarnu krizu. Sunarodnici iz Turske su u početku dočekani sa simpatijama, ali ubrzo počinju tenzije jer ih domaće stanovništvo doživljava kao “Turke” koji kvare grčku kulturu.
S druge strane, Turska je odlaskom pravoslavnih hrišćana izgubila znatan deo trgovačke i zanatlijske klase, što je osiromašilo ovu, novoformiranu državu.
Dakle, to je bilo pogubno po ljudska prava na silu preseljenih ljudi koji su izmešteni iz svog životnog ambijenta i teško se snalazili u novoj sredini u kojoj su ih dočekali sunarodnici sa kojima im je, zapravo, jedina zajedničko bila vera, dok ih je skoro sve drugo razdvajalo. Takođe, sporazumom iz Lozane nisu rešeni ni geostrateški problemi, iako neki istoričari čak i danas smatraju da su njime okončani sukobi između Grčke i Turske i uspostavljen mir.
Naime, zvanična Ankara osporava grčki suverenitet nad nekoliko nenaseljenih ostrva u Egejskom moru, zbog čega su učestali incidenti tako što turski izviđački brodovi ulaze u grčke vode a nisu retki ni bliski susreti grčke i turske ratne avijacije. Odnosi dve zemlje su zaoštreni i zbog turske invazije severnog Kipra 1974, tako da je njihov otvoren sukob sprečavan svih ovih godina pre svega zbog članstva u NATO.
Međutim, imajući u vidu zaokret u politici turskog predsednika Redžepa Tajipa Erdogana, koji je sve kritičniji prema partnerima iz Severnoatlantske alijanse, nijedan scenarij nije isključen. Na to upućuju i sve učestalije Erdoganove izjave da bi trebalo revidirati Sporazum iz Lozane, skoro vek nakon njegovog usvajanja.
Egzodus hindusa i muslimana – najveći u istoriji
Do najveće seobe stanovništva u istoriji došlo je tokom razdvajanja Indije i Pakistana nakon sticanja nezavisnosti od Velike Britanije 1947. Naime, muslimanski lideri su odlučili da stvore posebnu državu bojeći se dominacije hindusa čiji su predstavnici odbili da pruže garancije o ravnopravnom statusu dva naroda.
Britanci su se užurbano povlačili pa je i granica dve države užurbano crtana. Hindusi i muslimani, koji su se našli na “pogrešnoj” strani, krenuli su u najveći egzodus u istoriji – njih oko 15 miliona. U velikom haosu koji je nastao ubijeno je najmanje milion ljudi a oko 100.000 žena silovano.
Indijsko-američki pisac Nisid Hadžari opisuje masovna zverstva u knjizi “Noćni besovi: Kobno nasleđe podele Indije” (Midnight’s Furies: The Deadly Legacy of India’s Partition): “Bande ubica palile su čitava sela, kasapeći odrasle, decu, stare dok su odvodili mlade žene da ih siluju.
Pojedini britanski vojnici i novinari, koji su imali prilike da vide prizore iz nacističkih koncentracionih logora, tvrdili su da su brutalnosti tokom podele (Indije i Pakistana) bile čak gore: trudnim ženama su odsecane dojke i još nerođene bebe vađene noževima iz njihovih stomaka. Istovremeno, bilo je leševa beba bukvalno ispečenih na šiljku”.
Mnogi optužuju zvanični London za takvu situaciju jer je još od 19 veka podsticao sukobe različitih verskih i etničkih grupa u cilju produbljivanja razdora među njima kako bi se onemogućilo njihovo ujedinjavanje i zbacivanje britanske vlasti. To je još jedan od primera primene starog principa “zavadi pa vladaj” (divide et impera).
Pre toga postojala je duboko isprepletana sinkretička kultura na indijskom potkontinentu u kojoj su različite tradicije, jezici i kulture prevazilazile verske i etničke granice, odnosno ljudi na tom prostoru nisu definisali svoj identitet isključivo kroz pripadnost verskoj grupi.
Međutim, kako ističe britanska istoričarka Aleks von Tunzelman (Alex von Tunzelmann) u knjizi “Indijsko leto (Indian Summer), kada su “Britanci počeli da definišu ‘zajednice’ na osnovu verskog identiteta i shodno tome političko predstavljanje, mnogi u Indiji su prestali da prihvataju svoju raznolikost i počeli su da se pitaju kome pripadaju”. Za samo nekoliko decenija došlo je do takvih podela da su i hindusi i muslimani smatrali da više ne mogu da žive zajedno u miru.
Nuklearne sile – narod gladuje
Ubrzo nakon podele Indije, došlo je do sukoba oko Kašmira. Naime, u ovoj oblasti su muslimani bili u većini ali je njome vladao indijski maharadža koji je odugovlačio sa odlukom kojoj će se državi pripojiti.
Kada je nova pakistanska država poslala vojsku u ovu oblast, maharadža je zatražio pomoć Indije i tako je došlo do rata nakon kojeg je veći deo Kašmira pripao Indiji a manji Pakistanu. One su još dva puta ratovale zbog Kašmira, a situaciju oko ove regije je dodatno zakomplikovao sukob Indije i Kine 1962. Od tada zvanični Peking kontroliše oko 20 odsto Kašmira.
Mada su posle trećeg rata 1971. Indija i Pakistan uspostavili diplomatske i trgovinske veze, u Kašmiru i dalje vlada stanje “ni rata ni mira”. Indijske i pakistanske snage razdvaja linija duga 1.200 kilometra, koje stalno razmenjuju vatru, ponegde na udaljenosti od svega 50 metara.
Podela Indije je ključna za moderni identitet na ovom potkontinentu, kao što je holokaust presudan za identitet Jevreja, duboko se urezujući u svest stanovništva regiona s obzirom na još uvek živo sećanje na stravično nasilje.
Poznata pakistanska istoričarka Aješa Džalal (Ayesha Jalal) nazvala je podelu Indije “ključnim istorijskim događajem u 20. veku u južnoj Aziji koji nastavlja da utiče na doživljaj ljudi i država u ovoj regiji svoje prošlosti, sadašnjosti i budućnosti”.
Nisid Hadžari završava svoju knjigu upozorenjem da je rivalstvo Indije i Pakistana sve opasnije imajući u vidu njihov nuklearni arsenal dok većina građana obe zemlje živi u dubokom siromaštvu. Stoga, tokom nedavnog obeležavanja 70. godišnjice njihove nezavisnosti i nije bilo previše toga da se slavi.
Nema etničkog rešenja za etničke sukobe
Istorija Balkana, ali i primeri razmene stanovništva između Grčke i Turske te hindusa i muslimana, pokazuju da nema rešenja za nacionalne sukobe na “etničkom načelu”: ne samo zbog toga što u praksi nije moguće osigurati “etničku čistotu” tako što bi se u jednoj nacionalnoj državi okupili svi pripadnici istog naroda bez manjinskih zajednica. Naime, ključni problem je što “etničko načelo” podrazumeva da se na “drugog” gleda sa podozrenjem pa i neprijateljski.
Stoga, Srbi i Albanci nakon viševekovnih međusobnih predrasuda i sukoba, ne mogu postići istorijski sporazum gledajući se i dalje “preko nišana” – ko će koga nadmudriti odnosno ko će više dobiti a ko izgubiti – ili razgraničenjem koje će ličiti na podizanje kineskog zida između dva naroda.
Jedini put je promena percepcije tako što će jedni druge doživljavati kao partnere ka zajedničkom cilju. Ukoliko se to ne desi, oba naroda će biti osuđena na začarani krug podozrenja, sukoba i civilizacijskog propadanja.
