Smjena kultura, imperija i društvenih vrijednosti koja je dogovorena na Berlinskom kongresu jedan je od najvećih šokova kojeg su preživjeli stanovnici Bosne i Hercegovine. Ovo se ponajviše odnosi na muslimanski dio bosanskohercegovačkog društva. Dok se u Sarajevu slave i veličaju vođe otpora Austro-Ugarskoj okupaciji kao što su pljevaljski muftija Šemsekadić, Salih ef. Vilajetović poznatiji kao Hadži Lojo, šejh Hadžijamaković, Abdulah ef. Kaukčija i drugi u Mostaru se uoči ulaska Austro-Ugarske vojske odigrala prava historijska drama.
Muftijino tragično ubistvo, do kojeg je došlo 2. augusta 1878. godine, označava i kraj višestoljetne osmanske vladavine u Mostaru. Kao što je poznato, nakon toga započinje i jedna potpuno nova historijska epoha u kojoj će se Bosna i Hercegovina naći u okvirima Austro-Ugarske monarhije.
Sarajevo je palo 19. augusta 1878. godine nakon teških borbi i žestokog otpora, a u Mostar su se okupacione snage ušetale bez ispaljenog metka 05. augusta 1878. godine. Jedine žrtve smjene imperija u Mostaru su bile muftija Karabeg, te mostarski kajmekam, mutesarif i kadija.
Više je autora koji su se bavili likom i djelom Mustafe Sidki ef. Karabega. Ističe se muftijina biografija, napisana od strane njegovog učenika hafiza Abdulaha ef. Riđanovića. To djelo je obradio i za štampu priredio akademik Omer Nakičević. Dosta bitnih podataka o muftiji Karabegu, pogotovo o njegovoj uglednoj mostarskoj porodici, u svojim naučnim radovima prezentirao je orijentalista i historičar Hivzija Hasandedić. Uz to, treba napomenuti da su život i smrt muftije Karabega bili inspiracija za značajna djela bosanskohercegovačkih književnika Nedžada Ibrišimovića i Ibrahima Kajana.
O liku i djelu muftije Karabega razgovaramo sa doc. dr. Farukom Taslidžom, šefom Odsjeka za historiju na Fakultetu humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru.
- Kakav je zapravo bio društveni angažman Mustafe Sidki ef. Karabega nakon njegovog povratka sa školovanja u Istanbulu 1855. godine? Da li činjenica da je Mustafa S. ef. Karabeg u ljeto 1878. godine odbio izdati fetvu koja bi Mostarce obavezala na vojni otpor Austro-Ugarskoj okupacionoj vojsci sugerira da je on bio pasivan i da mu je pri djelovanju nedostajalo odlučnosti?
Upravo suprotno. Tokom cijelog perioda u kojem se nalazio na položaju mostarskog muftije, Mustafa Sidki ef. Karabeg je vrlo aktivno djelovao na raznim društvenim poljima nastojeći unaprijediti položaj hercegovačkih muslimana, odnosno Bošnjaka. Ubrzo nakon povratka sa školovanja u Istanbulu, na zahtjev svojh sugrađana, prihvatio je (1857.) da kao mlad čovjek (sa 25 godina) preuzme upražnjenu, odgovornu funkciju mostarskog muftije. Kroz narednih 20 godina, sve do svoje smrti, bio je, pored ostalog, posvećen zaštiti muslimana-Bošnjaka istočne Hercegovine, koji su u to doba nerijetko trpili nasilje svojih pravoslavnih komšija i njihovih pomagača iz Crne Gore. Muftija je pritom bio spreman odlučno suprotstaviti svoje mišljenje i bosanskom valiji, pa je zbog toga u više navrata pozivan na odgovornost u prijestolnicu. Muftija je bio i aktivni sudionik osmansko-crnogorskog rata vođenog 1862. godine.
Za zasluge u tom ratu odlikovan je prestižnim ordenom Medžidijje. Za vrijeme ponovnog ratovanja sa Crnogorcima (1876-1878) učestvovao je u bici na Bišini (juli 1876.) kojom je razbijena opsada Nevesinja. Naredne je godine bodrio Osmanlije i u bici na Krstacu (juni 1877.), koja je rezultirala potiskivanjem crnogorske vojske, a potom deblokadom i snabdjevanjem Nikšića. Naravno, muftija tokom svoje karijere nije zanemarivao naučni rad, kao ni obavezu održavanja nastave na mostarskoj Karađoz-begovoj medresi. Pred njim su diplomirali (idžazet stekli) značajni mostarski alimi poput Abdulaha ef. Ridžanovića, Muhameda ef. Džabića, Saliha ef. Alajbegovića, Saliha ef. Muslibegovića, Ahmeda ef. Dizdara, Muhameda ef. Kurta i dr. U svakom slučaju, muftiju Karabega ni u kojem slučaju ne može se okarakterizirati pasivnim, niti malodušnim.
- Kako iz današnje perspektive shvatiti tragična dešavanja oko ubistva muftije Karabega uoči ulaska okupacione Austro-Ugarske vojske u Mostar 2. augusta 1878. godine? Da li je muftija bio svjestan kompleksnosti tadašnjih političkih prilika, kao i opće krize društvenih vrijednosti koji su na koncu bili uzrok njegovog stradanja?
Nužno je podsjetiti da su dramatični i tragični događaji koji su prethodili ulasku okupacionih Austro-Ugarskih trupa u Mostar augusta 1878. godine, zapravo, bili vrhunac bošnjačkog defetizma i pometnje koji započinju još od sredine XIX stoljeća, odnosno od brutalne eliminacije hercegovačkog vezira Ali-paše Rizvanbegovića. Mostarski muftija Mustafa S. ef. Karabeg je itekako imao uvid u opću krizu koja je vladala u posljednjim decenijama osmanske uprave u Bosni. Davao je svoj doprinos u sprovedbi važnih mjera kojim je centralna vlast nastojala prevazići tu krizu. Održavao je žive kontakte sa bosanskom, kao i istanbulskom ulemom. Podupirao je reorganizaciju i modernizaciju provincijske uprave, kao i ostale tanzimatske reforme kojim se težilo očuvanju opstojnosti Osmanskog carstva. Međutim, kao istinski intelektualac, Mustafa S. Karabeg je uviđao sav paradoks “spasonosnog” Tanzimata i “veliku igru” evropskih sila koja je išla na štetu Osmanlija. Jasni su mu bili uzroci “režiranog” Hercegovačkog ustanka koji započinje 1875. godine, kao i pogubne posljedice koje bi nastale sa eventualnim pripajanjem Bosne i Hercegovine Srbiji i Crnoj Gori.
Mostarski muftija je, po svemu sudeći, bio sposoban da predvidi rezultat sudbonosnog Osmansko-ruskog rata (1877-1878) i novonastale balkanske političke drame koja je konačni epilog dobila na Berlinskom kongresu (1878.). Danas, sa historijske distance, može se reći da je muftija Karabeg bio potpuno svjestan stanja u kojem su se u ljeto 1878. godine nalazili Bošnjaci Bosne i Hercegovine i Mostara. Realno je sagledavao njihove ljudske i materijalne resurse, te cijenio da je uspješan otpor Austro-Ugarskoj okupaciji nemoguć. Takava procjena, faktički je mostarskog muftiju Karabega i koštala života. Stradao je u trenucima potpune anarhije, kao nevina žrtva raspamećene svjetine. Istom prilikom, od istih “ustanika” mučki je i kukavički ubijeno još troje visokih osmanskih funkcionera – kajmekam, mutesarif i kadija.
- Da li je mostarskom muftiji Mustafa Sidki ef. Karabegu pripalo odgovarajuće mjesto u historiji i kulturi bošnjačkog naroda i države Bosne i Hercegovine?
Muftija Karabeg je ubijen u petak, 2. augusta (1878.) u Konaku (Hućumetu), gdje se nalazilo središte osmanske uprave u Mostaru. Sutradan je njegovo tijelo ukopano u harem obližnje Hadži Baline džamije (mahala Brankovac). U vremenu koje je potom uslijedilo, sve je više blijedilo sjećanje na učenog mostarskog muftiju. U eri “socijalističke izgradnje” potpuno je srušena (1950.) Hadži Balina džamija i njen harem sa nišanima muftijinog mezara.
U narednim decenijama ista lokacija pretvorena je u javno odlagalište smeća. Ta činjenica dovoljno govori kako smo se, kroz duže vrijeme, odnosili prema učenjaku Mustafa Sidki ef. Karabegu, ali i prema vlastitoj historiji, kulturnoj baštini, općenito bošnjačkom nacionalnom biću. U takvoj atmosferi nije bilo ni moguće u potpunosti objektivno vrijednovati Karabegov sveukupni društveni angažman.
Sretna je okolnost da su nakon arheološkog iskopavanja 2009. godine otkriveni temelji Hadži Baline džamije, kao i okolni mezari od kojih je jedan bez sumnje grobno mjesto muftije Karabega. Nadamo se da će spomenuta mostarska džamija biti i obnovljena, te da će se identificirati i prikladno označiti posljednje počivalište mostarskog muftije i šehida Mustafe Sidki ef. Karabega. Naravno, u skorijoj budućnosti mogu se očekivati i nova, možda i interdisciplinarna proučavanja, kojim će biti dodatno rasvijetljena muftijina historijska uloga.
