Uvod
Muslimani, hrišćani, hebreji i mnogobrojni drugi narodi su zajedno sačinjavali i dijelili Osmansku državu, koja je bila jedna od najvećih i najdužih vladavina tokom historije. Pomenuti narodi su tokom vladavine Osmanskog carstva slobodno ispoljavali i praktikovali svoju vjeru, kulturu i tradiciju. Kada kažemo Osmansko carstvo, to je zapravo država koja je bila izgrađena na temeljima Islamskog Ustava, i na taj način učinila građane Osmanske carevine slobodnim da žive, vjeruju, i grade svoj privatni i društveni život slobodno. Manjine u Osmanskoj carevini imali su pravo graditi svoje škole, svetišta, kao i to da slobodno žive gdje god poželjeli u cijeloj Osmanskoj državi. Također, mogli su da slobodno odaberu svoju životnu stručnu spremu, pa čak je manjinama bilo odobreno suđenje prema zakonima njihovog vjerovanja, iako su živjeli u državi po kojoj je Ustav bio islamski.
Tokom rada ukratko ćemo upoznati historijat Osmanskog carstva, zatim pravednost i toleranciju njihove vladavine, prava hrišćana i hebreja kroz vijekove, i na kraju dva naroda na Balkanu koji su prihvatili islam, Bošnjaci i Albanci i njihovu ulogu za vrijeme vladavine Osmanlija.
Nijedna država izuzev Islamske države u vremenu vladavine Poslanika, s.a.v.s., nije bila toliko studiozno analizirana do najsitnijih detalja, kao što je to bila Osmanska država. Ovdje je samo u kratkim crtama predstavljen suživot manjina tj., raličitih naroda tokom vjekovne vladavine Osmanskog carstva.
Historija osmanskog carstva
Osmasnko carstvo (na osmanskom, turskom :دولتِ عَليه عُثمانيه, Devlet-i Aliye-i Osmaniye, što znači “Osmanska Uzvišena Država”; na modernom turskom jeziku “Osmanlı Devleti”, “Osmanska država,” ili Osmanlı Imparatorluğu, “Osmansko carstvo”, drugi nazivi Otomansko i Tursko Carstvo) je bilo Tursko carstvo koje je 1299. god., osnovao Osman I).
Tokom XVI i XVII vijeka je dostiglo vrhunac svoje vladavine i bilo raprostranjeno na 22,9 miliona km² od Bliskog Istoka, Sjeverne Afrike preko Kavkaza pa sve do Evrope. Nakon smrti sultana Osmana I, Osmanska država počela se naglo širiti, tome je predhodio prijestolonasljednik sultan Orhan, koji je nakon puno ratnih uspjeha oslobodio i Bursu i tako od nje načinio glavni grad Osmanskog carstva. Ovo carstvo svoj vrhunac je dostiglo tokom XVI i XVII vijeka, dok je tokom XVIII i XIX vijeka počeo lagani pad zbog uzastopnih bitki sa Rusijom i Austro-Ugarskom. Uključivanjem tokom Prvog Svjetskog rata u bitkama protiv Austro-Ugarske i Njemačkog carstva, uništeno je u potpunosti Osmansko carstvo. Tokom vladavine pomenute države prošlo je 36 Sultana, prvi kao osnivač ovoga carstva bio je Osman Gazi, dok je posljednji bio Mehmet VI, poznat kao Vahdedin. Od najpoznatijih bio je Fatih Sultan Mehmet, koji je uspio osloboditi Carigrad 29. maja 1453., koji je kasnije postao glavni grad Osmanskog carstva pod imenom Istanbul. Mustafa Kemali Ataturk je bio taj koji je 29.oktobra 1923.godine dao kraj vjekovnoj vladavini Osmanskog carstva i osnovao je modernu državu Republiku Tursku.
Pravda i međureligijska tolerancija tokom Osmanskog carstva
Osmansko carstvo kao velika sila tog vremena, rasprostranjena na tri kontinenta – Aziju, Afriku i Evropu te kao multietnička, multikulturalna, višejezička i multireligijska država, posebnu pažnja je pridavala suživotu, razumijevanju i harmoniji među njenim građanima. Iako je Osmanska država bila u položaju vladavine, pokazala je izuzetno interesovanje, pravdu i toleranciju prema svojim građanima koji su bili nemuslimani.
Postavlja se pitanje: Kada je Sultan Mehmet Fatih oslobodio i ušao u Carigrad, kako se ponašao prema svom narodu, pljačkao, masovno ubijao, prisiljavao ljude na islam? Ne, nikada! Prva stvar koju je uradio bila je sedžda pokornosti Allahu, dž.š., na zemlji u znaku zahvalnosti, također odmah je zabranio djelovanje i naredio im da se lijepo ophode i budu blagi prema ljudima. Nakon toga uputio se ka Aja Sofiji, gdje su ljudi bili okupljeni u strahu, ali nasuprot da im neograničenu vjersku slobodu za ispoljavanje svoje vjere. Zatim je oslobodio zarobljene od kojih su dvojica bili monasi. Kada su ugledali u kakvoj se situaciji nalazi grad bili su fascinirani, zatim su otišli kod sultana Fatiha, i rekli mu: “Ako ovako nastavi, ova nacija i ova država ostati će na svojim nogama sve do Sudnjega dana.’’ Nakon toga izgovorili šehadet i postali muslimani. Pravda i tolerancija sultana Fatiha, bila je glavni razlog da narod bez trunke prisile primi islam.
Historičari Osmanskog carstva tvrde da dolaskom Sultana Mehmeta Fatiha, u Carigradu, (današnjem Istanbulu), je predstavljen primjer pravde i vjerske tolerancije. Odmah je obnovio bizantijske patriarhe i dao slobodu i nezavisnost Istočnoj crkvi. Također odmah je odredio patriarha Pravoslavne crkve Genandi II i rabina kao vođu Hebrejske zajednice, i insistirao da u Carigradu ostane i Kardinal, kako bi njegovo Carstvo bilo uzdignuto na temeljima četiri religije i tako uzdigao međuvjersku toleranciju na najviši mogući nivo.
Hrišćani i hebreji tokom Osmanskog carstva
Tokom vladavine Osmanskog carstva korišten je termin ‘’milet’’ za vjere ili druga carstva koja su postojala u to doba i po tome su ih razlikovali da ne pripadaju vjeri islamu. Tokom vladavine sultana Sulejmana te sultana Murata III, hrišćani su nazvani imenom ‘’ponosni hrišćanski milet’’, iskazivajući im ogromno poštovanje tokom svoje vladavine, koja je bila zasnivana na temeljima islamskih načela.
Osmanska država je predstavljala sigurnost po pitanju svih prava i bogatstava, također slobodnog prakticiranja vjere, slobodu življenja u skladu sa svojim vjerskim zakonima, sloboda rada svojih lidera, i također slobodu izgradnji i renoviranju crkvi i slično. Na ovaj način su Osmanlije zajedno živjeli sa hrišćanima i velikodušno ih prihvatili, uz maksimalno uvažavanje, pravednost i veliku toleranciju.
Jedno od službenih naređenja sultana Mehmeda Fatiha II, o pravima koja su data hrišćanima u Bosni stoji: ”…Niko nema pravo da ometa rad Crkvi… svako je siguran u mojoj državi, i ko god želi i kad god želi može doči i živjeti ovdje… niti jedan od mojih vezira ili od moga naroda nema pravo da ponižava druge… njihov život i njihova svetišta su sigurne i odbranjene s mojim autoritetom.’’
Hebreji kao i hrišćani sa vjerskog gledišta, nacionalnosti i jezika, sačinjavali su elemenat ”drugi” , te su kao i hrišćani bili nazvani ”milet”, (manjina). Kao što su hrišćani bili uvažavani tokom vladavine pomenutog carstva, također su i hebreji bili uvažavani i imali su podjednaka prava i toleranciju po pitanju ispoljavanja svojih vjerskih ubjeđenja i praktikovanja istih.
Kada je sultan Selim I, ušao u Jerusalem, bio je dočekan od strane patriarha Ermena Serkisi III, gdje je Sultan Selim (1517. godine), dao edikt (službeno naređenje): ‘’Crkve, manastiri i druga svetišta u kojima su se do sada obavljale molitve, nastaviti će se obavljati i dalje, bez ikakve promjene… niti jedan od mojih vezira nema pravo miješati se, uznemiravati ih, narušavati im mir ili ih navoditi na bilo kakve promjene…’’
Vladari Osmanskog carstva sve od svoga početka 1326.godine, dozvolili su hebrejima da grade sinagoge, škole, apsolutnu slobodu kretanja, odabir zanimanja i života gdje god požele na teritoriji Osmanske države. Hebreji su također imali pravo na rad pa čak i kao diplomati i biznismeni, političari i sl. Oni koji su bili doktori imali su pravo liječiti sultane i vezire. Tokom XVI vjeka jedna grupa hebreja poslani su kao delegati i diplomati Osmanlija u Evropi, dok, bilo je i slučajeva kada su bili poslani i kao ambasadori Osmanskog Carstva.
Bošnjaci i Albanci tokom Osmanskog carstva
Dolazak Osmanlija u Bosnu i sa njima islama u korijenu je promijenilo bosansku kulturu. Bosna izlazi iz mračnog srednjovijekovlja i ulazi u novovijekovlje obilježeno bosansko-osmanskom kulturom.
Historijska i kulturna zaostavština tog perioda je ogromna počevši od Safvet-bega Bašagića, koji je u knjizi “ Znameniti Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini” nabrojao biografije 689 Bošnjaka, koji su se istakli u javnom životu na raznim poljima u Osmanskom carstvu, te Mehmeda Handžića koji je u knjizi “Blistavi dragulj: Životopisi učenjaka i pjesnika iz Bosne “ nabrojao 216 biografija Bošnjaka, uglavnom u Osmanskom periodu, koji su se istakli na znanstevnom polju. Stoga, ne treba da čudi da od 219 velikih vezira, za njih 26 (11,87%) mogli smo da utvrdimo da su rodom Bošnjaci, dok za još 9 postoji vjerovatnoća da su Bošnjaci. Inače, položaj velikog vezira je trajao 602 godine (1320-1922). Za to vrijeme 292 puta je biran veliki vezir, računajući vezire koji su više puta obavljali ovu dužnost. Ovih 26 Bošnjaka bili su 42 puta (14,38%) na položaju velikog vezira, što je trajalo oko 114 godina. (18,93%). Tako je u prosjeku Bošnjak bio svaki deveti veliki vezir, odnosno svaki sedmi vezir koji bi bio izabran – Bošnjaci su vezirovali petinu perioda postojanja velikih vezira u Osmanskom carstvu. Ovo samo potvrđuje slavnu historiju Bošnjaka u okviru Carstva Ali Osman. Najčuveniji veliki vezir Bošnjak svakako je Tavil Mehmed-paša Sokolović. On je prema mnogima najznamenitiji među svim velikim vezirima Osmanskog carstva.
Kada govorimo o Albancima imamo na umu sve one koji su živjeli na teritoriji Osmanske države bili to Iliri, Dardani ili drugi. Historičari dijele različita mišljenja o metodi širenja vjere islama na Balkanu, tačnije, na albanskim teritorijama, tako da jedna grupa historičara smatra da Osmanlije nisu imali simpatiju prema Albancima i da su ih prisilili da prime vjeru Islam. Jedan od zapadnih učenjaka Thomas W.Arnold, je detaljno studirao ovu teoriju i došao do zaključka da je ova teorija netačna i da nema naučne dokaze. Također ovoj se teoriji suprostavlja i Edwin Jascques, koji ističe da nasilje nije postojalo od strane Osmanlija, jer da su koristili nasilne metode kao što tvrde pojedini istraživatelji, ne možemo ni zamisliti dokle bi stigli. Oni nisu koristili metode nasilja, jer vjera islam im to ne odobrava.
Albanci kao i Bošnjaci su zajedno sa Osmanlijama upravljali velikom Osmanskom državom, sa svojim vezirima, zatim rukovodiocima u Osmanskoj administraciji, koji su obavljali najviše državne funkcije odmah nakon Sultanata. Pozicija Velikog vezira (premijera) obavljalo je ukupno 42 Albanca.
Dolaskom Osmanlija na albanski teriotrij otvara nove vidike albanskog jedinstva na svim poljima bilo to nacionalno, političko ili u kulturnom smislu, ali ovaj put pod bajrakom islama i njegove progresivne civilizacije.
Jedan od poznatih albanskih mislioca Husamedin Feraj, u jednoj od svojih knjiga ističe: “Albanci tokom srpske okupacije, a zatim tokom osmanske se drastično razlikuju u podeli civilnih i vojnih pozicija. Tokom srpske okupacije, Albanci su bili niža klasa u društvu, dok, tokom vladavine Osmanlija omogućene su im velike pozicije u državi, bilo to civilne ili vojne… Osmanlije su se držali pravde tretirajuci podjednako sve u društvu. Zagovarali su veoma pametnu politiku prema svojim građanima, nisu favorizirali nijednu etničku grupu, radili su na pravdi i jednakosti prema svim etničkim grupama u društvu.“
Zaključak
Pravda i vjerska tolerancija je jedna od glavnih implementacija u islamu. Poznato je da je Osmanska država primjenivala islamske zakone, to jest Ustav Kur’ana plemenitog. Iz svega navedenog možemo uočiti ogromnu pravednost i neizmjernu toleranciju prema svim manjinama u ogromnoj vladavini Osmanskog carstva. Pored ovoga također možemo primijetiti da nacionalizam nije postojao nego svako ko je pripadao vjeri islamu bio je dio vladavine, Albanci, Bošnjaci, itd., dok, oni koji nisu pripadali islamu mogli su isto tako biti dio vladavine kao savjetnici, ambasadori, i sl. Također možemo vidjeti apsolutnu slobodu na ispoljavanje vjere, pa čak i djelovanje njihovih lidera. Možemo uočiti da su skoro svi sultani ove vladavine naređivali pravdu, poštovanje, lijepo ponašanje prema manjinama prema njihovim svetištima i svemu što im pripadalo. Postavlja se pitanje da li danas ijedna moderno uređena država poštuje i daje prava manjinama do tog stepena kao što je to bilo funkcionalno u Osmanskoj državi, koja je više od pet vijekova uvažavala i omogućavala manjinama da se u Osmanskoj državi osjećaju kao domaćini. Osmansko carstvo i danas može služiti kao primjer uređenim modernim državama kako se trebaju tretirati manjine i uvažavati njihova prava.
Izvor:
Takvim Kalendar – 1439-1440 Kosovo – Prishtina 2018
Tema: Osmansko Carstvo primjer pravde i međureligijske tolerancije str 37-49
Autor: Mirsad Aslani
