Ti razlozi uključuju nepotizam u raspodeli državnih poslova, državne politike fokusirane na povećanje broja studenata umjesto na kvalitet obrazovanja, loše stanje ekonomija u regionu i neuspjehe u razvoju programa koji odgovaraju potrebama tržišta rada.
Otkako je Kosovo proglasilo nezavisnost 2008. godine, broj nezaposlenih diplomaca se prema zvaničnim podacima više nego udvostručio, sa 2.953 na 6.840. Veliki broj diplomaca dolazi s Univerziteta u Prištini, najstarijeg državnog univerziteta na Kosovu koji svake godine podjeli 5.200 diploma prvog stepena i 900 master diploma.
Posljednjih godina Kosovo je zahvatila “master manija”. Sve više studenata vjeruje da će im postdiplomska kvalifikacija pomoći da se zaposle. Ali ni master diploma često nije dovoljna za pronalaženje pristojnog posla.
Prema rezultatima ispitivanja javnog mnjenja koje je ove godine objavio UNDP, 81 posto Kosovara vjeruje da su pri zapošljavanju u državnoj službi važniji porodične i partijske veze, mito i slični faktori nego kvaliteti kandidata. Svega 15 posto ispitanika smatra da obrazovanje, profesionalno iskustvo i obuka igraju važnu ulogu.
Mnogo studenata, kvalitet studija vrlo loš
Od 2008, broj studenata na Univerzitetu u Prištini porastao je sa oko 30.000 na 53.000 što je neobično veliki broj za grad sa 500.000 stanovnika. Otvoreno je još pet državnih univerziteta i akreditovano blizu 25 privatnih.
Univerzitet u Prištini smatra se najboljim državnim univerzitetom u zemlji. Ipak, u oktobru 2015. rangiran je kao 4.046. na listi najboljih svjetskih univerziteta, daleko iza drugih univerziteta u regionu, uključujući Univerzitet u Ljubljani (261) i Univerzitet u Beogradu (431).
Analitičari smatraju da diplomci imaju problema u nalaženju posla i zbog loših obrazovnih politika. “Gotovo ništa nije učinjeno da se poboljša kvalitet visokog obrazovanja, što za rezultat ima produciranje velikog broja diplomaca koji nisu pripremljeni za tržište rada”, kaže Dukagjin Pupovci, izvršni direktor kosovskog Centra za obrazovanje, nevladine organizacije koja radi na unapređivanju obrazovnih standarda u školama i na univerzitetima.
“Univerzitetska diploma donekle uvećava izglede za zaposlenje, ali preveliki broj novih diplomaca ipak otežava pronalaženje posla,” ističe on.
Raskorak s praksom i njenim potrebama
Povezivanje teorije i prakse najveći je izazov za kosovske univerzitete. Univerzitet u Prištini, s godišnjim budžetom od 30 miliona evra ne može priuštiti najmodernije laboratorije. No, nastavnici kažu da koriste ono što imaju da studentima predoče šta ih čeka poslije studija.
“Ne možemo im osigurati mnogo praktičnog rada ovdje, ali trudimo se da studenti bar osjete buku mašina, da se ne uplaše kada sutra odu u pogon”, kaže Shaban Buza, profesor mašinstva na Univerzitetu u Prištini.
Buza, koji je u oktobru imenovan za rektora državnog Univerziteta u Đakovici, na zapadu Kosova, kaže da se reforma visokog školstva mora odvijati paralelno s analizom tržišta rada. “Ne možemo imati strategiju obrazovanja bez strategije zapošljavanja i saznanja o tome koji će stručni profili biti potrebni u budućnosti”, kaže on. “Danas imamo previše ekonomista i pravnika.”
Mladi idu u Evropu
Nezaposlenost mladih na Kosovu danas iznosi oko 60 posto.
Mnogi pripadnici mlade generacije na Kosovu opredjeljuju se za budućnost na drugim djelovima evropskog kontinenta. Početkom ove godine, između 50.000 i 100.000 ljudi je napustilo zemlju, u potrazi za boljim ekonomskim izgledima u bogatijim zemljama Evropske unije.
“Poslovi koje Kosovari dobijaju u inostranstvu zavise od kvaliteta obrazovanja na Kosovu”, kaže Besa Shahini, jedna od autora izvještaja Evropske inicijative za stabilnost, berlinske ekspertske organizacije, i dodaje da mnogi mladi studiraju ekonomiju i pravo umjesto da stiču “vještine koje se mogu prodati na tržištu”, kao što su obrada drveta, tekstila ili pružanje usluga negovanja.
Među onima čije su vještine najviše tražene nalaze se ljekari. U posljednje tri godine, više od 400 lekara je napustilo zemlju, objavio je Sindikat zdravstvenih radnika Kosova. Prosječna plata specijaliste na Kosovu iznosi samo 600 evra, ako uspije naći posao.
Uspješan austrijski model
Austrija je dobar primjer od koga balkanske zemlje mogu mnogo naučiti. U Austriji, gdje nezaposlenost iznosi svega šest posto, moguće je dobiti dobro plaćen posao za kvalifikovanu radnu snagu i bez studiranja na univerzitetu.
Austrija ima jednu od najnižih stopa nezaposlenosti među mladima u Evropskoj uniji, koja je u junu 2015. iznosila oko 10 posto.
U austrijskom obrazovnom sistemu učenici biraju jedan od dva smjera, opšte obrazovanje koje vodi do univerziteta ili stručno obrazovanje kojim stiču zvanje kvalifikovanog radnika, poznato kao „Pozivno obrazovanje i obuka“. Oko 80 posto školske djece se poslije završetka nižih razreda srednje škole opredjeljuje za program pozivnog obrazovanja.
“Više od 90 posto onih koji steknu pozivno obrazovanje kasnije pronađe posao”,kaže Thomas Majr, direktor IBW-a Austrija, ekspertske organizacije iz Beča specijalizirane za pozivno obrazovanje.
Za to vrijeme, desetine hiljada srednjoškolaca na Kosovu hrle na univerzitete nadajući se da neće završiti kao ljekar koji radi u supermarketu ili pravnik zaposlen kao konobar u kafiću.
Autor teksta je Jeton Mehmeti, analitičar državnih politika u Institutu GAP, kosovskoj ekspertskoj organizaciji na katedri za novinarstvo Univerziteta u Prištini.
