Zašto na Zapadu i danas postoje stereotipi o Balkanu, te koliko je strasti utrošeno da se i sami Balkanci izbave s Balkana? Naime, za Slovence Balkan počinje u Hrvatskoj, za Hrvate u Srbiji ili Bosni i Hercegovini, za Srbe u BiH i na Kosovu. Sve predrasude o primitivizmu, netoleranciji, nasilništvu, projeciraju se uvijek na onu drugu stranu. Što zapravo znači novi pojam Zapadni Balkan i liječi li Evropa svojim odnosom prema Balkanu i vlastite traume? O tome je pisala Katarina Luketić, autorica knjige “Balkan: od geografije do fantazije”.
RSE: Da li je moguće da se u današnjoj Hrvatskoj govori o Balkanu bez predrasuda?
Luketić: Bez predrasuda – jako teško. U Hrvatskoj se govori o Balkanu kada se govori o javnom, medijskom, kulturnom diskursu ili svakodnevici. Zapravo, uglavnom se misli na ono negativno. Međutim, postoji taj neki dio gdje se i Balkan pozitivno percipira, naravno, pozitivno u smislu također iz stereotipa, pa se možda to „balkansko“ u krugu neofolka ili turbofolka, predstavlja kao nešto ludo i otkačeno i suprotno Evropi. Samo u tom krugu to je pozitivno. Kada je riječ o bilo kakvoj usporedbi govora vezanih za politiku i kulturu u Hrvatskoj, Balkan je, uglavnom, negativno viđen pojam i prepun negativnih stereotipa i raznih demonskih viđenja koja su karakteristična i za Zapad kada se govori o Balkanu.
RSE: Devedesetih godina ljude u Hrvatskoj strašili su Balkanom kao nečim lošim, čemu Hrvatska ne pripada. Otkud ta silna potreba da se Hrvatska izdvoji iz Balkana?
Luketić: Do devedesetih godina, zapravo sa nastupanjem nacionalističke ideologije i sa tim cijelim konstruiranjem nekog novog nacionalnog hrvatskog identiteta, Balkan je postao jedna od glavnih okosnica oko koje se konstruira taj identitet, pa je sve ono kako je Hrvatska htjela sebe percipirati bilo upravo suprotno od tog Balkana. Balkan se poistovjećivao u potpunosti sa Srbijom, sa bivšom Jugoslavijom, uopće sa svim nekim silama mraka, nečim demonskim što je karakteristično za neku prošlost i od čega se, zapravo, Hrvatska želi odvojiti. Međutim, do danas je ostala ta „tuđmanovska konstrukcija“ o Balkanu. Isključivo negativno viđenje Balkana karakteristično je i za Hrvatsku danas.
Današnje elite, koje, možda, i ne pripadaju više ovoj nacionalističkoj politici ili ne zastupaju takav vid kulture, itekako su prihvatile takav koncept identiteta, u podlozi kojeg stoji upravo ta dualnost – Balkan i Evropa, pa je onda Hrvatska i Evropa sve ono pozitivno, dakle civilizacija u odnosu na neko balkansko barbarstvo. To su neke metafore dugog trajanja. Hrvatski identitet i danas se doživljava kao identitet koji je različit i suprotan od svega balkanskog, a to balkansko se onda, naravno, ovdje percipira kao divljačko, barbarsko, negativno, zaostalo, primitivno, retardirano u svakom smislu.
RSE: Gotovo je nevjerojatno koliko je strasti utrošeno da se Balkanci izbave sa Balkana. Napisali ste da je za ovdašnje narode Balkan negdje drugdje – za Slovence počinje u Hrvatskoj, za Hrvate u Srbiji ili Bosni i Hercegovini, za Srbe u BiH i na Kosovu – sve te predrasude o primitivizmu, netoleranciji, nasilništvu projecira se uvijek na drugu stranu. Do kada tako?
Luketić: To je počelo negdje od sredine 19. stoljeća pa nadalje kada se iz Evrope Balkan percipirao na takav način, odnosno kada su se evropske periferije, bilo to Balkan ili jug Evrope, na taj način percipirale. Jedan dobar dio tih predrasuda i slika o Balkanu je uvezen, odnosno na Balkanu prihvaćen kao neka slika o nama samima.
Identitet bilo kojeg kulturnog prostora se uvijek uspostavlja u razlici. Vi uvijek vidite ono što vi jeste u suprotnosti sa onim što drugi jesu. Jednako kao što toj nekoj standardnoj priči Evropske unije treba, zapravo, ta periferija – jug, istok ili Balkan Evrope, da bi ona samu sebe konstruirala kao neku isključivo pozitivnu kategoriju, takva je situacija i sa Balkanom. Do kada tako, ne znam.
Veliki dio odgovornosti u tome ovdje snose ovdašnje političke i kulturne elite koje tokom svih ovih godina nisu propustile stvoriti jednu širu koncepciju identiteta unutar koje bi to “balkansko” također bilo uključeno. Zapravo, propustili smo i sami sebe reprezentirati na jedan drugi način. Čini mi se da se stvar neće promijeniti, da ćemo uvijek ove „druge“, naše prve susjede, optuživati za neko barbarstvo i graditi sliku o sebi kao nekim žrtvama sve dok se ne promijeni cijela matrica tog nekog dualističkog načina razmišljanja ili binarizma koji stoji u podlozi toga – binirizam i civilizacija, Evropa i Balkan. Smatram da nam u tom smislu treba neki alternativni zaokret u načinu promišljanja sebe, spoj identifikacije svog nekog mjesta na karti i treba nam, jednostavno, jedno drugačije zamišljanje tih mentalnih slika i toga što mi jesmo.
Besmisleno utvrđivati točne granice
RSE: Sa obzirom da ste napisali da se i Balkan na Balkanu nastoji potisnuti, njemu se ne želi pripadati i od njega valja pobjeći, stvoreni su i neki zamjenski pojmovi – Jugoistočna, Središnja ili Južna Europa. Kako vi tumačite ovaj novi zamjenski pojam – Zapadni Balkan?
Luketić: Zapadni Balkan je pojam koji je stvoren u političkoj administraciji Evropske unije. On je pomalo prazan. Naspram pojma Zapadni Balkan ne postoji “istočni” Balkan, odnosno ono što bi bio “istočni” Balkan je, zapravo, Rumunjska i Bugarska koje su i prije Hrvatske bile u Evropskoj uniji. Nama je “istočno” Evropa, a nije nam “istočno” Balkan. Također, ne postoji “sjeverni” ni “južni” Balkan. Zapadni Balkan je prvenstveno jedan administrativni politički pojam za nešto što je bio politički projekt Evropske unije i cijeli jedan paket ili zamišljeni program po kojem će ovdašnje zemlje pristupati Evropskoj uniji.
Što se mene tiče, samo razgraničenje ili točno geografsko utvrđivanje granica Balkana, koje je bilo vrlo problematično tijekom povijesti, u Hrvatskoj je dosta traumatično pitanje. Besmisleno je utvrđivati točne geografske granice jer mislim da je sasvim jasno da su i Hrvatska i Slovenija također balkanske zemlje jer one po svojoj nekoj kulturološkoj matrici pripadaju i Srednjoj Evropi i Mediteranu, kao i nekim susjednim i drugim kulturama, ali one su obilježene i onima što se u povijesti događalo na samom prostoru Balkana – i Osmanskim carstvom i tim strahom oko raspada Jugoslavije. To je nešto što je temeljito obilježeno u našoj stvarnosti i kulturi ovih prostora. Potpuno je besmisleno utvrđivati da li Balkan počinje na desnoj obali rijeke Save ili počinje na rijeci Soči ili u Alpama ili kako se to već kroz povijest različito interpretiralo.
RSE: Na Zapadu je dosta stereotipa o Balkanu. I sami ste napisali da je “Balkan zvjerinjak Evrope, njezin mračan i nepristupačan predio”. Međutim, plaši li se Europa Balkana ili ga koristi danas kao izgovor za vlastite traume?
Luketić: To je uvijek ta matrica po kojoj se uspostavlja taj identitet, pa tako i Evropi kao nekakvoj svijetloj, demokratskoj kulturi, odnosno Evropskoj uniji kao nekakvoj zajednici koja sebe vidi isključivo kao naprednu zajednicu, onu koja je nasljednica svih pozitivnih civilizacijskih tekovina. Takvoj Evropi uvijek treba neki drugi “negativni”, odnosno onaj na koji bi se ona mogla formirati.
Balkan je devedesetih godina jako dobro poslužio, jer dok se Evropa ujedinjavala tih godina i dok je ta evropska priča, koja je danas pomalo na zalazu, tad ipak bila u nekom zenitu, na Balkanu se ratovalo, raspadala se Jugoslavija, pojavio se nacionalizam i dakle, Balkan je tad doista bio taj “drugi” Evrope. U današnjoj situaciji, kada više ne postoji ni istočna Evropa ni komunizam niti kada Balkan više nije u tom smislu nestabilan prostor, jug Evrope preuzima pomalo tu ulogu, tako da su Grčka, Cipar, Španjolska i Italija, iz perspektive ove Središnje ili mainstream politike Evropske unije, upravo ti “drugi” koji su lijeni, neposlušni, koji se ne pridržavaju pravila ovog neoliberalnog svijeta koji, na neki način, koče tu Evropu.
Tako da iz te perspektive uvijek postoji taj neki “drugi” koji uvijek sa periferije Evrope ocrnjuje i na neki način se vidi kao barbarski. Sama Evropa, onako kako ona jeste i sama zamišljena, sasvim sigurno treba biti proširena i na neki način drukčije percipirana, jer Evropa nije kao što kaže njemački filozof Ulrich Beck “konzervirano stanje”, dakle nešto što se iznova stalno treba promišljati. Čini mi se da današnji smjer tog zatvaranja Evrope i opće koncepcije Evrope koja se svodi isključivo na ovu osovinu Njemačka – Francuska i gdje se druge periferije, i Jug i Balkan, sasvim sigurno i Hrvatska će sutra spadati u taj “neposlušni Jug”, gdje se oni optužuju za nešto negativno da je to nešto što u budućnosti doista dolazi do novih rascijepa unutar Evrope i nešto što “nije dobro”. Tako da bi sama evropska politika u tom smislu trebala biti puno šira i kulturološki puno otvorenima prema nekim svojim prostorima periferija.
RSE: Sada ste me sjetili jedne rečenice mog prijatelja, inače čovjek je iz Nigerije, koji kaže da se plaši “balkanizacije” Afrike. Plašite li se vi “balkanizacije” Europe?
Luketić: Taj pojam “balkanizacija”, koji je ušao u evropsku politiku, ima porijeklo u vremenu Prvog svjetskog rata. Kada se raspadalo Osmansko carstvo na ovim prostorima javili su se neki jači nacionalni pokreti. Ne znam točno šta bi “balkanizacija” trebala predstavljati. Na naslovnici moje knjige mi smo otisnuli jednu grafiku hrvatskog umjetnika Vlade Marteka. On je prikazao sliku Amerike gdje je na mjestu glavnih američkih gradova napisao imena glavnih hrvatskih avangardnih umjetnika a preko svega toga napisao “Balkan”.
Meni se čini da je to zgodna dekonstrukcija cijelog ovog stereotipa o Balkanu. Uvijek se govori da je Balkan rascjepkanost, ta balkanizacija je fragmentacija. Kada je razmišljao šta je Balkan, Martek je rekao “ima li išta fragmentarnije od samih Sjedinjenih Američkih Država i njihove podijeljenosti na različite države i različite međusobne kulture”. Pojam “balkanizacija” je nešto što je, također, stereotipna fragmentacija koja se pripisuje Balkanu, a postoji i drugdje.
