Borba za odbranu Novog Pazara je izgovor koji je ušao u historiju kao istinito kazivanje za ratna zbivanja u Sandžaku, takozvanom Novopazarskom Sandžaku, koji je do 1912. godine, kada je okupiran od Srbije, bio sastavni dio Kosovskog Vilajeta.
U ovim borbama, u cilju odbrane populacije koja je bila izložena riziku od potpunog istrebljenja su se sukobile oružane snage Albanaca i Bošnjaka s jedne te Srba s druge strane.
U Sandžaku, prema dostupnoj statistici, 1941. godine, je živjelo oko 254.000 stanovnika. Od ovog broja, 57% populacije bili su pravoslavci i 43% muslimani – Albanci i Bošnjaci. Analfabetizam cjelokupne populacije je bio na stepenu od 76%. U godini 1931., Sandžak je imao na raspolaganju 7 doktora i 171 bolničkih ležajeva. Zato je smrtnost novorođenčadi bila 142 na 1000 novorođenih.
Sa ekonomske perspektive, Sandžak je bio najnerazvijeniji dio cijele tadašnje države, bez ijednog važnog industrijskog objekta, sa pretežno egzistencijalnom zemljoradnjom i stočarstvom. Tokom zime 1941-42., zavladala je glad koja je prouzrokovala porast smrtnosti u narodu. Osim drugih, narodi nesrpski sa ovih prostora je zloupotrebljavan, bez ikakvih elementarnih ljudskih prava, mržen i maltretiran u svakom aspektu iz osvete u ime Osmanske vladavine, i tako smatrani od strane Srbije kao rizični elemenat, te je nad njima sprovođen planirani i organizirani teror sa vrha države. Istoga dana kada je kapitulirala kraljevina Jugoslavija, 17.aprila 1941., Njemačka vojska je ušla u Novi Pazar. Stanovnici Novog Pazara nisu skrivali zadovoljstvo sa dolaskom Nijemaca, jer su se nadali da će se u okviru nove vladavine lakše “disati”.
Aćif ef. Blyta (Bljuta, Hadžiahmetović) – sa mirnoćom koja ga je karakterisala, upoznaje višu komandu Nijemaca sa historijom ne samo Novog Pazara, nego svih albanskih i bošnjačkih krajeva odvojenih nepravdom od svojih matica 1878., odnosno okupacijom 1912. i 1913. godine. Nakon toga, heroj Pazara se pojavljuje po narodnim skupovima u Peći i Mitrovici, gdje svojim mirnim govorom ukazuje na ciljeve visoke Njemačke komande, tako da je sa sigurnošću govorio da se ove trupe ne mogu smatrati okupacionim.
Istina je (bez obzira šta mogu biti strateški ciljevi Nijemaca) da su raspoređivanjem njemačkih snaga na teritoriji Mitrovice, Peći, Novog Pazara i Rožaja … srpski masakri djelimično prestali.
U brdima u okolini Novog Pazara, oko sredine 1941. godine, formirale su se jedinice sačinjene od Srba iz okoline Deževe i Moravice, Kopaoničkih vrhova, Rogozne, Golije, Javora i iz dolina rijeke Ibar u pravcu Raške i Kraljeva vrvilo je od četničkih kriminalaca na čelu sa Dragoljubom Dražom Mihajlovićem.
Njemačka komanda poštujući pravo na autonomiju, dozvolila je i omogućila glavešinama Sandžaka da povrate upravu koja im je oduzeta poslije Prvog balkanskog rata. Na sastanku koji je održan u Mitrovici, a koji je organizovala Njemačka komanda okruga, 19.4 1941., politička vladavina i rukovodstvo predato je Muslimanima Sandžaka. Na ovom sastanku je učestvovao i Aćif ef. Blyta i Ahmet Daci. Glavne rukovodeće položaje u glavnom gradu Sandzaka, Novom Pazaru su preuzeli Aćif ef. Blyta, Ahmet Daci i Bahri Abdurrahmani (Abdurrahmanović).
Sve glavne pozicije koje su ranije držali Srbi izvan Sandžaka preuzeli su Sandžaklije, dok su se isto tako iz žandarmerije udaljili svi Srbi i Crnogorci, jer Aćif ef. nije imao poverenja u one koji su van Sandžaka a da su u vlasti u njemu. Njegova dalekovidost se pokazala kasnije kao mnogo ispravna, kao korak ka spašavanju Pazara i cijelog Sandzaka, jer ključ odbrane je bio u ovome gradu. Za komandanta žandarmerije je imenovan Azem Hadžović.
U redovima najuglednijih građana u to vrijeme osim Aćif ef. su bili i glavešine poput: Ahmet Dace, koji je bio poglavar okoline i predsjednik opštine Novi Pazar, Ejup aga Ljajić, Hafiz Ibrahim Rigjanović, šerijatski sudija Murat ef. Sukić, muftija Džemajl aga Bošnjak i Mahmut aga Elfić.
Četnički zlikovci bez prestanka pripremaju plan kako da slome “srce Sandžaka”. Tada je na čelu odbora za odbranu Novog Pazara postavljen Aćif. ef. Slični odbori su formirani i u drugim gradovima Sandžaka. Aćif ef. u potpunosti kontroliše situaciju u gradu i okolini. Odmah mobiliše cijelo stanovništvo sposobno za borbu i dijeli oružje a istovremeno šalje 3 delegacije kako bi pozvali u pomoc braću Albance sa Kosova i Pešteri, kao i iz drugih okolina.
Delegaciju koja je pošla za Kosovo sačinjavaju ugledni građani Novog Pazara, Hanefi Ljajić, Rasim aga Nišliu, Hazir aga Kerleshi i Fehim aga Hoqa. Fehim aga je rođen u Pazaru ali mu je babo sa Kosova, tako da je imao odlične veze sa albanskim rukovodiocima koji su u potpunosti držali vladavinu na Kosovu.
Zahvaljujuci njegovom ugledu, postignut je utjecaj kod albanskih rukovodioca, kao što je Džafer Deva, Pajazit Boljetini, Adem Voca i ostalih. Aćif ef. na vrijeme naoružava narod. Poslije primanja pozivnice za pomoć, 3200 Albanaca sa Kosova stižu nevjerovatnom brzinom kroz brda Rogozne u Novi Pazar.
Velike četničke snage sa samopouzdanjem su počele sa da se ubacuju po selima. Nevjerovatnom brzinom stižu albanski dobrovoljci sa Kosova, pod rukovodstvom Šabana Poluże. Istovremeno iz pravca Dohovića i iz pravca Ribarića stižu borci i iz Peštera, Biševa i borci Džemajla Koničanina. Četnici u panici bježe put Raške, odakle su i došli. Ali u im je napravljena zamka blizu Novopazarske banje od Albanaca koji su stigli sa Kosova i u potpunosti ih poražavaju. Kod ubijenih kriminalaca u torbama su pronađene velike količine eksera koje su ponijeli sa sobom da, kada preuzmu grad, razapnu i pokuju sve muslimane. Borci sa Pešteri koji su stigli, primorali su četnike da se povuku sa velikim gubicima u pravcu Raške.
Albanske heroje predvodi legendarni Šaban Poluža, koji je jednom prilikom po dolasku u Dugu Poljanu, najsjeverniji dio nastanjen muslimanima – Bošnjacima i Albancima, u jednom kratkom obraćanju, ali sa neprocenjljivim autoritetom rekao: “Poštovana braćo, došli smo ovdje da bismo završili jednu nama svetu misiju, ovdje smo da bi odbranili ugrožene familije od četničkih divljaka. Vi kao što znate, srpski kriminalci su ubili i masakrirali nedužno stanovništvo iz ovih krajeva. Mi kad smo imali uslova, uvijek smo pomagali ugroženim narodima. Zato u ovom slučaju treba shvatiti ovu našu misiju u prvom planu iz humanitarnog i ljudskog, a i bratskog karaktera. Ali sa ovim branimo i jedan dio Albanaca koji žive na ovim prostorima. Želim vama i nama da nam ova borba bude hairli i vjerujem uz Božju pomoć da imamo snage i morala da protjeramo četničke horde iz krvavog Sandžaka.”
U memoarima Brahima Spahije se kaže da se borcima u Dugoj Poljani obratio i mulla Iljaz Broja koji je u kontekstu vjerskog obreda naglasio “vaša misija je čovječanska i neko može pasti na borbenoj liniji na frontu, zato poselamite se i halalite se jedni s drugima. Kod Allaha ste pravični. Neka vam je hairli, da vas sreca prati“!
U borbi za odbranu Novog Pazara dalo je život 144 albanskih dobrovoljaca sa Kosova, čiji se mezari nalaze na Gradskom mezarju „Gazilar“ u Novom Pazaru.
Iz pešterskih krajeva je pristiglo oko 2.000 boraca predvođenih mulla Jakupom Kadrovićem. Četnici tokom ovih 65 dana, od 2.oktobra – 7.decembra 1941., organizuju tri napada na Novi Pazar, dok je policija pod vođstvom Aćifa ef. izvršila jedan jak protivnapad u pravcu Raške.
U ovim borbama nadomak Raške se istakao “heroj na bijelome konju” Džemajl Koničanin, koji je predvodio borce iz okoline Tutina. Ejup Mašović u svome djelu “Novi Pazar i okolina” kaže: “Napad na Novi Pazar je izvršen 4.novembra 1941. Cilj napada je bio preuzimanje grada pod kontrolu i uništenje muslimanskog stanovništva. Napad je trajao od 4.00 do 10.00h. Ovaj napad četnika je bio neuspješan. Aćif ef. u grad dovodi svježe snage i u znak osvete organizuje napad na Rašku. Ovaj napad je počeo 16.11.1941. u 10.00 i završen 17.11. oko 16.00 časova. U ovom napadu je učestvovalo 2600 Albanaca i Bošnjaka koji su bili dobro naoružani. Poslije prvog četničkog napada, Aćif ef. organizuje jedan protivnapad sa ciljem što veceg nanošenja velikih gubitaka četnicima. U ovom slučaju je bio potpomognut od komandanta policije iz Tutina Džemajla Koničanina i od braće Drešević. Imali su mogućnosti da zauzmu Rašku, ali su zaustavljeni od strane Nijemaca koji nisu dozvolili da se tako nešto desi.
Drugi napad četnika na Novi Pazar je izvršen 21.11., sa još većim snagama nego prvi put. Ovaj napad je trajao samo jedan dan. Tokom ovog napada, četnici spaljuju sva muslimanska sela. I ovog puta je Novi Pazar uspješno odbranjen.
Treći napad na Novi Pazar je bio specifičan. U ovom napadu su učestvovali i Nijemci, koje su četnici prevarili tako što su ih ubijedili da je grad pod kontrolom komunista. Pošto je počeo napad, 4. decembra oko 4.00 ujutru, Nijemci otkrivaju prevaru i vraćaju se za Rašku zajedno sa četnicima.
Borba za odbranu Novog Pazara i cjelokupne populacije od uništenja je ne samo potrebno djelo nego i prijeko potrebno ali i pretežno humano. Ova borba je među rijetkim borbama u kojoj je dokazana, ne samo bratska pomoć nego i briljantna organizacija rukovodilaca odbrambenih jedinica!
Autor: Ismet Azizi
