U južnoj Francuskoj u departmanu Aveyron nalazi se gradić Villefranche-de-Rouergue u kome je podignut jedini spomenik njemačkoj okupacionoj vojsci u ovoj državi.
Francuzi do danas slave 17. septembar 1943. godine kada su zahvaljujući pobuni 13. pionirskog bataljona 13. SS-divizije osam sati bili jedini slobodni grad u porobljenoj zapadnoj Evropi. Vijest o pobuni prvi su objavili Radio Brazavil i Radio London.
Sloboda je kratko trajala, ali taj događaj za Francuze ima istaknuto mjesto. Pobunu su podigli najvećim dijelom Bošnjaci na čelu sa Feridom Džanićem i manjim dijelom Hrvati.
Džanić je ubijen tokom pobune zajedno sa još dvojicom kolovođa Lutvijom Dizdarevićem i Nikolom Vukelićem, a broj ubijenih na obje strane varira od 40 do 156.
Nacisti su otpustili 825 vojnika ove divizije, mahom Bošnjaka, i uputili ih u koncentracioni logor Dachau, a potom u konclogor Zachsenhausen gdje ih je 536 završilo u poluvojnoj građevinskoj firmi Todt. Ostalih 289 je upućeno u logor Neuengam.
Slojevi kontraverzi
Zahvaljujući pogrešnim uvjerenjima i povijesnim kontraverzama, uz spomenik, u čast pobunjenika, grad je najbližu ulicu memorijalnom parku nazvao Avenue des Croates. Povijesni spomenik kipara Vanje Radauša miluje topla okeanska klima, vruća ljeta i blage vlažne zime gradića od svega 11.000 stanovnika koji pod ovim imenom živi od 1252. godine.
Gradić je u spomen na pobunu koja se obilježava i kao početak antifašističke borbe u ovom dijelu Francuske postavio i sunčani sat, djelo Didier Benoit na kome je ubilježen datum 17. septembar 1943. godine. Ovdje se svake godine organizira komemoracija u čast bošnjačko-hrvatskih heroja i mučenika, a osim domaćina i predstavnika Republike Hrvatske niko od zvaničnih predstavnika iz BiH uglavnom ne dolazi u Villefranche-de-Rouergue. Kao da se oficijelna BiH stidi ovog datuma koga slavi slobodarska Francuska.
Sedamdesetpet godina iza tog datuma koga slavi Francuska, a u BiH je prekriven naslagama povijesnih kontraverzi ,u najvećoj mjeri, “zaslugama” jugoslovensko-srbijanske historiografske “škole” , jedna uličica sa dvije-tri kuće u Bihaću u susjedstvu Kantonalne bolnice “Dr. Irfan Ljubijankić” i fotografija 25-godišnjeg Ferida Džanića u njemačkoj smeđoj Waffen-SS uniformi sa crnim ovratnikom “podgrlom” i nakrivljenom oficirskom šapkom na Facebook profilu njegovog sestrića, 72-godišnjeg Hajrudina Ferizovića, tek svjedoče da ovo vrijeme još uvijek nije ugasilo pomen na jednog od najkontraverznijih bošnjačkih likova iz krvavog martirija 1941-1945. Ferizović ima svoju priču o daidži i sa njom će otići u mezar.
Porodična legenda
“Moj daidža je bio u partizanima, oficir operativac, školovan čovjek, najbolji đak bihaćke gimnazije. Po zaduženju je kao uvjereni komunist otišao u neprijateljske redove u njemačku diviziju u koju su regrutovani Bošnjaci i Hrvati sa ciljem da podigne pobunu i priključi se francuskom pokretu otpora”, razlaže svoju priču Ferizović, a na sumnje da je njegov daidža bio agent Gestapoa samouvjereno odgovara.
“Zašto bi im se moj daidža priključivao kao navodni agent Gestapoa i dizao pobunu u kojoj stradaju desetine SS vojnika i oficira!? No, on je imao zadatak da regrutovane ljude mahom polupismene i ideološki potpuno nezrele pokuša odvratiti od služenja Wermachtu”.
Sjeća se da su nakon rata u porodičnu kuću rahmetli Ferida Džanića u prekounjskom sokaku blizu željezničke stanice došli “partizani” i pokupili sve stvari i dokumente koji su ičim bili vezani za daidžu-da ne ostane trag.
U Bihaću danas živi penzioner Elektroprivrede BiH Ferid Džanić, koji je dobio ime po amidži Feridu, vođi pobunjenika iz Villefranche-de-Rouerguea.
Odrastao je uz priče nane Zemke i djeda Saliha, tetki Šerife i Melke , pamti i fotografiju amidže na zidu nanine sobe. Rahmetli otac Šerif, sjeća se Ferid, na pomen brata samo je šutio, takva su bila “šutljiva” vremena.
“Amidža je govorio tri strana jezika, bio je sposoban mladić, mogao se pretvarati u šta hoće. I bio je komunist. Završio je visoku školu za željezničara, bio šef stanice u Bosanskom Novom, a Hamdija Omanović sa kojim će poslije otići u partizane bio je otpravnik vozova. Po pričama , napravio je neku diverziju na vozu i pobjegao u šumu. I pričala mi je nana, najzad to je znala cijela naša familija, da je imao curu koja je bila komunist kao i on, zvala se Bekira”, ispričao nam je Ferid neobično plamteći očima na pomen čovjeka po kome mu je otac Šerif dao ime.
Nakon Drugog svjetskog rata naš sugovornik sjeća se i dolaska nekog čovjeka iz Osijeka i jedne žene koje je doveo krajiški novinar Nurija Rošić. Bio je to jedan od preživjelih učesnika pobune u Villefranche-de-Rouergueu kome se ne sjeća imena.
Zanimljivo je da je 2009 godine od francuskog gradića Villefranche-de-Rouerguea Bihaću došla inicijativa o bratimljenju i tadašnji načelnik Hamdija Lipovača išao je u Francusku na obilježavanje godišnjice pobune. Porodica Ferida Džanića žali i danas što je u ovim aktivnostima i pored iskazane želje da se upoznaju sa mjestom gdje je svoj mladi revolucionarni život okončao njihov “slavni” rođak, bila isključena.
“Lično sam načelniku Lipovači dao Feridovu i svoju fotografiju iz kojih je vidljiva moja nevjerovatna fizička sličnost sa daidžom. Rekao sam mu i neke porodične stvari, lične prirode, što je, očito, zasmetalo, jer je djevojka sa kojom se moj daidža trebao oženiti bila Bekira, sestra Hakije i Hamdije Pozderca, a poznato je da je i Lipovača u srodstvu sa Pozdercima.
Bilo kako bilo,u francuskom gradiću je ostalo skriveno da rahmetli Ferid Džanić, čiji podvig slave Francuzi, ima žive srodnike koji čuvaju uspomenu na njega”, objašnjava danas Hajrudin Ferizović i dodaje kako je pisao gradonačelniku Villefranche-de-Rouerguea i u pismo pitao “kakva je to francuska kultura kada se ne interesiraju za rodbinu čovjeka čiji podvig slave”. I penzioner Ferid Džanić potvrđuje priču o amidžinoj djevojci Bekiri Pozderac koja će igrom neobične sudbine postati nana Hamdiji Lipovači!?
Uloga Pozderaca
Njegov brat Ratmir Džanić koji živi u Zagrebu ističe kako je preteško, prema dosadašnjoj građi, posložiti mozaik cjelokupne priče o amidži Feridu, ali je činjenica da on zaslužuje posebno mjesto u povijesti Bošnjaka.
“Ferid je rođen 1918. godine, a moj otac Šerif 1927. Još su bile dvije sestre. Ferid je bio nadaren mladić i zarađivao je davajući instrukcije bogataškoj djeci. Bio je zaljubljen u sestru Hakije i Hamdije Pozderca što njima nikako nije odgovaralo, iz čega iščitavam buduću proskribiranost imena Ferida Džanića u ratu i nakon rata. Mislim da je odnos s obitelji Pozderac utjecao na neka događanja u njegovom životu, odlazak u partizane, pa u domobrane, a zatim i u njemačku vojsku”, ističe Ratmir Džanić.
Naglašava kako se o amidži nije puno govorilo i iz razloga što nije bilo dovoljno informacija, a posebice za partizanski dio prošlosti. Mislim da je razlog bio što su Pozderci malo kočili u tome. Možda griješim ali takvo je bilo promišljanje tada kod nas- kaže on. Pominje zanimljiv detalj kako je činjenica da je Ferid Džanić otišao u njemačku vojsku omogućio njegovom bratu Šerifu, Ratmirovom ocu, da bude pošteđen slanja na front.
Iz dosad objavljivenih publicističkih radova o pobuni u Villefranche-de-Rouergueu i “mozgu pobune” Feridu Džaniću nesporne su činjenice da je bio domobranski vojnik, potom partizan u Osmoj krajiškoj brigadi te da se dobrovoljno iz sarajevskog zatvora Beledija 1943. godine priključio 13. SS diviziji u koju su regrutovani Bošnjaci i Hrvati.
Teza o Džanićevom infiltriranju u njemačke trupe obavijena je do danas velom tajne što je na neki način i normalno obzirom na obavještajna pravila, ali praksu organiziranja vojnih komiteta u neprijateljskim garnizonima tada je podržavao i realizirao partizanski glavni štab u Hrvatskoj. Iz nacističkih dokumenata jasno je da Džanić nikada nije bio njemački agent.
Karl Rochor obavještajni oficir pri Glavnom štabu 13. divizije u svom izvještaju napisao je: “Džanić se smatra pokretačem pobune. Postoje dokazi da je najmanje sedam mjeseci bio u partizanima u srpsko-hrvatsko-crnogorskoj oblasti i da su ga, po svemu sudeći, već tamo engleske tajne službe pripremale za ovu akciju.”
Ovo je jedna od teza o motivima pobune u Villefranche-de-Rouergue koja ima svoje pristalice. I brojne druge, nikad do kraja istražene. A jasno je još nešto-Ferid Džanić bio je sposoban, inteligentan i hrabar do te mjere da podigne pobunu u najjačoj armiji svijeta i na tom zadatku ostavi svoj život. I jedan od tragičnih junaka do kraja neistražene bošnjačke povijesti Drugog svjetskog rata zatočen u dramatičnoj i neumoljivoj sudbini. Za Francuze slavan, za nas još uvijek ili zauvijek – kontraverzan.
Pobuna i kazna
U noći 16/17. septembra 1943.godine komandiri Prve, Druge, Pete i Dvadesete čete 13. opkoparskog bataljona Ferid Džanić (25), Lutvija Dizdarević (22), Edvard Matutinović (20) i Nikola Vukelić (19) zarobljavaju i razoružavaju njemačke podoficire i oko dva sata ujutro dolaze pred hotel Moderne gdje zarobljavaju komandira Oskara Kirchbauma i ostale komandire 13. opkoparskog bataljona.
Strijeljaju ih u dvorištu Štaba odnosno Više djevojačke škole, osim dvojice, koji su uspjeli ranjeni pobjeći. Džanić poziva bataljonskog imama Halima Malkoča, takođe Bišćanina, da im se pridruži koji prihvata poziv, ali se ubrzo stavlja na stranu Nijemaca. U okršaju kod hotela “Moderna” zarobljavaju Vukelića, ubijaju Dizdarevića, a Džanića likvidiraju kod Grandhotela.
Nakon njegove smrti pobunjenici se predaju, a bježi jedino Matutinović koji se priključuju francuskom pokretu otpora a potom Titovim partizanima. Komandant 1.divizije Karl Gustav Sauberzweig naređuje potčinjenom Hansu Hankeu da razoruža sve Bošnjake i Hrvate iz 13. bataljona.
Divizijski vojni sud osudio je na smrt 14 pobunjenika: Nikolu Vukelića, Karamanovića (nepoznato ime), Ivana Jurkovića, Aliju Beganovića, Mustafu Morića, Jusufa Vučjaka, Mehu Memiševića, Muju Alispahića, Ismeta Ćefovića, Uzeir Mehičića, Filipa Njimca, Sulejmana Silajdžića (u odsustvu, dezertirao) Zemka Banjića i Efraima Bašića. Naknadno su na smrt osuđeni Klaus Tilly, Hasan Novkinić i Suljo Suljčić. Još 15 ih je osuđeno na kazne zatvora, a dvojica oslobođena zbog nedostatka dokaza.
