Ako je vjerovati rezultatima ankete koju je prije tri godine obavio, a prošle još i obnovio, Gallup Balkan Monitor, 81 posto kosovskih Albanaca bi podržalo ujedinjenje s Albanijom. U Albaniji je takvih manje, 63 posto, ali isti stav imaju i preko polovine makedonskih Albanaca, koji već čine trećinu stanovništva Makedonije.
Ovaj naslov Dvoglavi orao kruži nad Balkanom može da zazvuči zastrašujuće kad se čovjek sjeti šta je sve kružilo i kruži nad prostorima koji su samo za vijek vidjeli dva svjetska i dva-tri balkanska rata. I na mene tako djeluje, još više kad ga izgovorim. Ipak nije tako strašno kako bi moglo da bude kad bi onaj crni dvoglavi orao iz siluete s albanske zastave oživio i vinuo se iznad surih Prokletija i okolnih planina balkanskog juga.
Godišnjice Za takvu asocijaciju skupilo se dosta prigodnih povoda ovih nekoliko zimskih mjeseci i dana. Albanci su proslavili stogodišnjicu proglašenja prve albanske države, iako su kao jedan od najstarijih evropskih naroda i jezika imali davno na to pravo. Petu godišnjicu proglašenja nezavisnosti Kosova proslavili su kosovski Albanci. Ali ne samo kosovski, nego i oni koji su izvan te dvije države rastureni po Makedoniji, Crnoj Gori, Grčkoj, Srbiji, Evropi i Americi mahali su zastavama s albanskim nacionalnim simbolom, što je onom imaginarnom orlu na tamno crvenoj pozadini još više raširilo krila pod koja bi trebalo da stanu svi Albanci u nekoj budućoj zamišljenoj Velikoj Albaniji.
U međuvremenu, Crveno-crna alijansa (Aleanca Kuq-e-Zi) se pojavila u Albaniji kao nova politička grupacija koja se zalaže za referendum o federaciji Albanije i Kosova i koja ima dobre šanse da na junskim izborima postane treća snaga u parlamentu. U kosovskom parlamentu to je već postala organizacija Samoopredjeljenje! (Vetëvendosja!) – tako baš s uskličnikom koji se na albanskom ne izostavlja – koja je proteklih godina izazivala incidente i sijala strah među manjinskim Srbima. Iako kosovski ustav to jasno zabranjuje, njeni pripadnici takođe zastupaju ideju da svi Albanci treba da žive u jednoj državi, a u parlament znaju unijeti i mahati albanskom zastavom.
Ni vodeći ljudi obje zemlje nisu daleko od takvih ideja. Jednog dana ih, manje ili više otvoreno izreknu, a drugog se sami demantuju. Posebno ako ih naruže iz Amerike ili Evrope. Tako je prošlog petka, gotovo u istom času, zamjenik pomoćnika državnog sekretara SAD Philip Ricker rekao da Albanija mora da prestane sa nacionalističkom retorikom, a šef njemačke diplomatije Guido Westerwelle usred Tirane je rekao: “Nema promjene granica na Balkanu!” To su bile reakcije na izjave političara, kao što je premijer Hashim Thaci, koji je na zahtjev kosovskih Srba da ostanu u sastavu Srbije, rekao: “Bilo bi najbolje za Albance da žive u jednoj državi, ukoliko dođe do bilo kakvih promjena granica na Balkanu.”
Ili detalj iz diplomatske dramatike između Albanije i Grčke – taman kad je trebalo da se ukrca na avion da bi stigao u Tiranu na proslavu stogodišnjice Albanije, grčki ministar vanjskih poslova Dimitris Avramopulos je odustao od leta, jer su mu saradnici prenijeli izjavu premijera Salija Berishe, koju je on odmah protumačio kao provokativnu. Tamo u Tirani Berisha je, naime, rekao: “Stanovnici Avlone proglasili su 28. novembra 1912. nezavisnost Albanije, nezavisnost etničke Albanije, Albanije svih albanskih teritorija od Preveze do Preševa, od Skopja do Podgorice.” Avramopulos je samo spominjanje Preveze (Epirusa) shvatio kao teritorijalnu revandikaciju prema Grčkoj.
Geografski koncept Albanci su crnog dvoglavog orla preuzeli iz bizantijske heraldike kad su se, pod Skenderbegom, pobunili protiv Osmanlija, još prije nego što je osvojena Bosna. A ponovo se pojavio kad su albanske vođe, nezadovoljni što njihovom narodu nije ništa podario Berlinski kongres 1878, osnovali Prizrensku ligu, zahtijevajući autonomiju u okviru odumirućeg carstva. Osmanlije im nisu ni toliko dali.
Druga je to priča – da li zato što su i oni bili većinom muslimani ili nešto drugo, ali slično su prošli i Bosanci koji su se borili za autonomiju. Tek nakon balkanskih ratova, na konferenciji u Londonu 1913, iste te sile su se smilovale prema Albancima i dale im da proglase državu na tlu današnje Albanije. Iako je ranije Otto von Bismark govorio da je Albanija “samo geografski koncept”, u Londonu je preovladao stav da bi mala albanska država na obali Jadrana mogla biti dobra brana ambicijama carske Rusije da, osim Bosfora, otvori još jedan pristup Sredozemlju. Prva jasnija asocijacija na Veliku Albaniju može se naći tek na kraju Prvog svjetskog rata, 1918, kada grupa izbjeglih vođa kosovskih Albanaca osniva Komitet za odbranu Kosova, zalažući se za oslobođenje Kosova koje je pripojeno kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i za uspostavljanje jedne države kojom će se ujediniti sve zemlje u kojima žive Albanci.
Tako su, kako neki istoričari kažu, Albanci dobili prvu državu na sreću. I tako je uglavnom bilo sve do sloma socijalističke Jugoslavije, osim što su u vihoru Drugog svjetskog rata dobili do sada jedinu priliku da ostvare san o Velikoj Albaniji, ali pod čizmom i zastavom fašizma. Takvu priliku nisu propustili ni zastupnici Velike Hrvatske, kojima je Hitler poklonio kratkotrajnu ustašku NDH. Te ambicije i pokreti za stvaranje velikih nacionalnih država, većih od onoga što su im Bog i prilike podarile, naravno, nije privilegija Albanaca.
Te “velike” ili “veće” nacionalne države – kako ih Englezi semantički ostavljaju podložne mijenama pomoću neodređenog člana i komparativa, pa kažu “A Greater Albania” – nisu, naravno, privilegija Albanaca i Hrvata. Bilo ih je, i ima ih, i u Mađara, Rumuna, Bugara i Grka, a u Srba, mnogi smo se na Balkanu u to bolno uvjerili, traju neprekidno od Garašinonovg Načertanija do sljedbenika Slobodana Miloševića. Jedan je to od obaveznih pratećih atributa formiranja nacionalnih država i van Balkana. Da za ovu priliku, zbog njene aktuelnosti, spomenem samo Veliku Siriju, koja je bila avangarda panarapskog nacionalizma prije sto godina, ali koja se ovih dana kreće u suprotnom smjeru, prema nekoj razbijenoj ili “Maloj Siriji”.
Etnička Albanija Projekat Velike Albanije, koji Albanci radije nazivaju “etničkom Albanijom” ili “albanskim nacionalnim pitanjem”, a evropski eksperti za Balkan i “panalbanizmom”, nije bio posebno istican ni popularan prije deklaracije o nezavisnosti Kosova. Nema ni danas, u stvari, nekog čvrsto dogovorenog, a pogotovo ne napisanog projekta o zajedničkoj državi Albanaca, kao što je bio Garašaninov za Srbe, a svijest o pripadnosti zajedničkom nacionalnom identitetu, pogotovo s tako dugom i kontinuiranom prošlošću, ne može im se ni odreći ni zamjeriti.
Bez obzira na to što se ona još utvrđuje i potvrđuje, nezavisnost Kosova je bio drugi istorijski iskorak albanskog naroda. I kosovskim Albancima se, moglo bi se reći, posrećilo što su u “datim okolnostima” ušli u orbitu neposrednih američkih interesa na jugoistoku Evrope, pa su upotrijebili i silu NATO pakta da bi im osigurali nezavisnost, kao što su evropske sile 1913. u ondašnjim prilikama pomogle njihovoj braći iza Prokletija da proglase svoju državu. Pri takvom poređenju ne treba zaboraviti da pri dolasku NATO trupa na prištinskom aerodromu zamalo nije došlo do otvorenog vojnog sukoba s ruskim trupama.
Po mnogo čemu, po hrabrosti i upornošću s kojom čuvaju svoj identitet i jezik još od početaka Nove ere, pa čak i po fizičkoj pojavi i odijevanju ruralnog stanovništva, može se praviti poređenje Albanaca s Kurdima. I jedni i drugi su brdski narodi indoevropskog porijekla, takođe teritorijalno jedinstveni, ali po geostrateškim planovima zapadnih sila pri slomu Osmanskog carstva razbacani u više država. S tim što Kurdima, za razliku od Albanaca, iako od njih pet puta brojniji, nije bilo suđeno da se izbore ni za jednu nezavisnu državu.
Tu svoju sreću, kao što smo vidjeli, dobar dio albanskog naroda izražava pretjerano ističući crnog dvoglavog orla na crvenoj pozadini kao simbola imaginarne zajedničke države. Ako je vjerovati rezultatima ankete koju je prije tri godine obavio, a prošle još i obnovio, Gallup Balkan Monitor, 81 posto kosovskih Albanaca bi podržalo ujedinjenje s Albanijom. U Albaniji je takvih manje, 63 posto, ali isti stav imaju i preko polovine makedonskih Albanaca, koji već čine trećinu stanovništva Makedonije.
Pretjerivanja Ima vjerovatno i pretjerivanja pri isticanju ovakvih anketa, brojki i izjava predvodnika velikoalbanskih grupacija, koje, kao i slični pokreti po ostalim regionalnim zemljama i Evropi, redovno pripadaju radikalnim desničarskim ideologijama. Nacionalistima u albanskom okruženju, a posebno srbijanskim, odgovara da ističu slična opredjeljenja u Albanaca, a i vlade tih zemalja zaziru od albanskog ekspanzionizma.
A da ima pretjerivanja među Albancima koji pripadaju takvim skupinama neka posluži samo primjer nekog Koče Danaja, direktora Instituta za regionalne prognoze u Tirani, koji je na promociji svoje izborne Liste prirodne Albanije prije tri godine pozivao Albance na referendum o ujedinjenju i prognozirao kako će se do 2013. formirati nova albanska država koja bi obuhvaćala cijelu Albaniju i Kosovo, ali i dijelove Srbije, Crne Gore, Makedonije i Grčke u kojima žive Albanci.
I da postoji kao što ne postoji neki čvršći projekat ujedinjenja oko pet, šest miliona Albanaca, teško bi ga bilo ostvariti s obzirom na razlike koje postoje u tom narodu, kao i na međunarodni položaj Albanije i Kosova.
Prvo, Albanci su gotovo cijeli prošli vijek, a pogotovo u njegovoj drugoj polovini, živjeli u drukčijim sistemima i životnim uslovima. Za siromašnu, od cijelog svijeta izoliranu staljinističku Albaniju Envera Hoxhe socijalistička Jugoslavija, u kojoj je živjela druga polovina Albanaca, bila je Amerika, kao što govorilo i u drugim istočnoevropskim zemljama. Uz sve ono što su pretrpjeli Albanci na Kosovu u socijalizmu, imali su, sve do Miloševićeve nacionalističke isključivosti svega nesrpskog, slobode kao i drugi jugoslovenski narodi.
Drugo, Albanci su međusobno podijeljeni socijalnoj strukturi, čak i dijalektima. Njih vanjski svijet posmatra kao jedinstveni narod, koji je doskora na jugoslavenskim prostorima nazivan Šiptarima. O njima se u bivšoj zajedničkoj državi osim toga mnogo manje učilo i znalo nego, naprimjer, o Slovencima. Možda je tome doprinosio poseban jezik, ali i tradicionalna albanska introvertnost i otklon prema slavenstvu.
Slavenski jaram Možda su u mnogočemu bili i u pravu kad su sticanjem nezavisnosti neki od njih govorili kako su se konačno oslobodili “slavenskog jarma”. Oni, pored ostalog, nisu mogli s voljom pjevati himnu Hej, Slaveni, jer nisu bili Slaveni. Sad se već priča drukčije, ali još ne znam zašto se termin Šiptari počeo smatrati pežorativnim, kad se Albanci samo tako nazivaju kao jedinstven narod.
Međusobno se ipak dijele na one koji žive na Kosovu i brdskom sjeveru Albanije, koji se nazivaju Gegi. Južno od rijeke Škumbini su Toski. Po vjeri su Albanci većinom muslimani, među njima su se lako širio begtašijski sufijski red, ali je u njih pripadnost naciji mnogo važnija nego da li su muslimani, katolici ili pravoslavni. I na današnju društvenu, pa i političku strukturu Albanaca ima uticaj tradicionalna pripadnost Gega sistemu plemenskih klanova, dok su Toski živjeli u selima. Pošto su komunističkom vladavinom dominirali Toski, oni su svoj dijalekat nametnuli kao standardni jezik. Većina Gega, kako u Albaniji tako i u Jugoslaviji, bili su antikomunisti.
Treće, konceptu Velike Albanije protive se najviše oni koji su najviše doprinijeli nezavisnosti Kosova, Amerikanci, a i nasljednici evropskih vođa koji su podržali formiranje prve albanske države prije sto godina. Madelaine Albright, godinu po okončanju NATO bombardovanja Srbije, poručila je svim regionalnim političarima “da nema više prekrajanja granica na Balkanu”. To Ricker danas ponavlja, zajedno sa šefom njemačke diplomatije. Poruka je upućena svima na Balkanu koji sanjaju o nekim “većim” ili “velikim” državama, a uz nju uvjeravanje da su evroatlantske integracije jedini put regionalne sigurnosti i mira.
Pri ovim svojim razmišljanjima pozvao sam u pomoć one koji još bliže poznaju i prate balkanska i panbalkanska kretanja. Tako Dušan Janjić, saradnik Instituta društvenih nauka iz Beograda, kaže nedavno za Slobodnu Evropu upravo o temi Velike Albanije: “Sve se to događa u vreme velike krize, i balkanske i evropske, u kojoj raste populizam. Vlada strah od neizvesnosti i onda elite podmeću ljudima priče o nekim velikim državama u budućnosti. To rade i Dodik i Berisha, to rade i ovde u Srbiji, a to se pogotovo sada radi na Kosovu.”
Onada Veton Latifi, makedonski Albanac i profesor međunarodnog prava: “Ne postoji zvanična agenda Velike Albanije. Najuticajniji albanski političari ponavljaju da bi Albanci mogli zajedno živjeti samo u Evropskoj uniji. Prekrajanje granica dovelo bi do nekontrolisanih posljedica, pa bi balkansko bure baruta moglo ponovo i lako eksplodirati.”
Kolega Muharem Zejnulahu, koji je služio kao ambasador u Tirani, a i sam albanske nacionalnosti, na moju primjedbu da Berisha kaže čas jedno čas drugo o Velikoj Albaniji, odgovara: “Naravno da svaki Albanac sanja o ujedinjenju, ali drugo je realnost. Sali to zna. Ne treba mu to. Bolje je dva brata – misli na Albaniju i Kosovo – da se pomažu.”
Na kraju i jedan autoritet koji je visoko iznad svih nas, koji je svojim djelima davno prevazišao i albanske i balkanske granice. To je književnik Ismail Kadare, koji kaže: “Volja i želja je tu, naravno! Ali je to više sentimentalna, čak romantična želja… Ona nije organizovana unutar političkih partija i njihovih agendi. S druge strane, ne možete reći da su se Albanci odrekli ideje da smo jedna nacija. Ali, s ulaskom u Evropu to će biti odmah dedramatizovano…”
Ne zna se šta sve nosi ovaj vijek, naravno. Ali ipak su i svijet, i Evropa, i Balkan drukčiji 2013. nego što su bili 1913. Tada je sav Balkan još mirisao na barut iz balkanskih ratova, a nad Prokletijama i drugim balkanskim planinskim vijencima kružili su pravi dvoglavi orlovi koji su slutili prvi svjetski rat. A i projekti onih koji sanjaju o svojim “velikim albanijama”, vidjeli smo, mogu se ostvariti samo u svjetskim ratovima.
