Čim se Drugi svjetski rat u Evropi završio, vlasti Demokratske Federativne Jugoslavije u službenom su izvještaju svijetu objavile da je Jugoslavije izgubila 1.685.000 stanovnika. Dva mjeseca kasnije, Josip Broz Tito je u Beloj Crkvi pomenuo brojku od 1,7 miliona.
Na Pariskoj mirovnoj konferenciji Edvard Kardelj će iznijeti brojku od 1.706.000 mrtvih do kojih je došao tada student matematike Vladeta Vučković (mnogo decenija kasnije, on će objasniti da je taj broj zapravo demografski gubitak, u koji ulaze ne samo žrtve već i, na primer, djeca koja bi se rodila a nisu).
Međutim, Sjedinjene Države već sredinom pedesetih godina iznose stav, da je Jugoslavija imala oko milion mrtvih. Broj ogroman sam po sebi, ali broj daleko manji od našeg zvaničnog. Takav potez Amerike mogao se tada okarakterisati kao nepouzdan i motivisan željom da se pomogne Saveznoj Republici Njemačkoj, budući da je ova odmah nakon toga odbila da isplati odštetu po „našim“ brojkama.
Zbog toga jugoslovenski Savezni zavod za statistiku počinje da vrši popis žrtava za potrebe pregovora sa Zapadnom Njemačkom, koji je dovršen 1964. godine. Rezultati su bili potpuni šok za Broza i ljude oko njega, jer su pokazali da je na prostoru Kraljevine Jugoslavije život u periodu 1941-1945. izgubilo oko 800.000 ljudi, ali bez kvislinga u koje su komunisti računali ustaše, hrvatske domobrane, četnike, slovenačke belogardejce, ljotićevce i nedićevce, i za koje od Njemačke odštetu nisu tražili. Sa kvislinzima, kojih je stradalo 209.000, broj žrtava se peo na milion.
Popis je ponovljen, i došlo se do istih rezultata. Nikada nije objavljen i jugoslovenska javnost za njega nije saznala sve do potkraj osamdesetih godina. Sredinom te decenije, naš Bogoljub Kočović je iz emigracije došao do slične procjene, kao i Hrvat Vladimir Žerjavić; obojica su smatrali da su demografski gubici oko 2 miliona ljudi, a broj stradalih oko milion.
Nemoguće je sve sa ovim u vezi raščivijati i doći do koliko-toliko preciznih cifara, i mi ne želimo da tvrdimo da su procjene koje ćemo ovde prenijeti apsolutno tačne; a mjeriti čije su žrtve veće je prilično degutantno. Ipak, zadovoljićemo vašu znatiželju koliko je to moguće, ali imajte u vidu da je sve ovo što navodimo okvirno, i samo je u službi racionalne kritike prenaduvanih brojki kojima se služe sve strane.
Po procjenama pomenutih Kočovića i Žerjavića, koje se ipak smatraju za najvejrodostojnije (ovdje se mora napomenuti da neki Hrvati kažu da je Žerjavić kopirao metod Kočovića pa ga optužuju za plagijat), Srba (zajedno sa Crnogorcima) je stradalo između 500-550.000 (u čitavoj zemlji: od ustaškog noža, njemačkog mitraljeza, bugarskog pištolja, u borbama zaraćenih strana, itd), Hrvata oko 200.000, a muslimana između 80-100.000. Slovenci su imali između 30-40.000 mrtvih (ljubljanski Institut za savremenu historiju će 2002. godine objaviti svoju procjenu o 80.000). Jevreji, sa svojih oko 60.000 ubijenih, praktično su istrijebljeni. (U sve ove gorenavedene brojke, gotovo izvjesno ulaze i ljudi koji su umirali prirodnom smrću — jer i u ratu ljudi umiru prirodnom smrću — ili posredno od ratnih okolnosti, dakle od gladi, zime, zaraznih bolesti, i tako dalje. Drugim rečima, to što je neko umro tokom rata ne znači da je ubijen.)
Problem je u tome, što praktično niko ne zna koliko je koga živjelo na tlu Jugoslavije 1941. godine jer je prethodni popis bio sproveden deset godina ranije, i pritom je negirao etničke zajednice. O tome kakvo je stanje bilo pred Aprilski rat postoje zato samo pretpostavke i spekulacije, utemeljene na tim čudnim cenzusima iz 1921, 1931. i 1948. godine.
U jednačinu se takođe mora uvesti prirodni priraštaj, kao i visoka smrtnost ljudi zbog vrlo primitivnog stanja našim građanima dostupne medicine, i još primitivnijeg i nepravednijeg zdravstvenog sistema. Naime, na 10.000 živorođene djece život je u proseku već u prvoj godini gubilo 1.323. To su strašne cifre, a pošto se u tom međuratnom periodu situacija u tom pogledu nije mijenjala, o populaciji 1941. godine možemo da zaključimo na osnovu razlike između popisa 1921. i 1931. Ali i to samo uslovno i djelimično, jer je tridesetih godina zabilježen pad nataliteta, u nekim banovinama veći, u nekim manji.
Srba je 1948. bilo oko 7 miliona u cijeloj zemlji, ali zajedno sa Crnogorcima, kojih je posebno kada se gleda bilo 426.000; sedamnaest godina ranije u kraljevini je živelo 6,8 miliona pravoslavnih, ali su u tu brojku bili pored Srba uključeni i Makedonci i Bugari, kojih 1941. sigurno nije bilo malo jer ih je nakon rata bilo ukupno skoro 900.000 a žrtve tokom samog sukoba su im bile zanemarljive.
Pravoslavaca je 1921. bilo 5,6 miliona, a deset godina docnije, kao što rekosmo — 6,8 miliona. To znači da je broj pravoslavaca skočio za oko 20 odsto u tih deset godina, što znači da ih je 1941. moglo biti 8,1 milion (ponavljamo, tridesetih je zabilježen pad nataliteta). No, u tu brojku je uključeno i barem 800.000 Makedonaca i Bugara; bez njih, pričamo o oko 7,3 miliona Srba pred Aprilski rat.
Podsjećamo, 1948. godine Srba ima oko 7 miliona. Pošto prethodna matematika nije egzaktna već okvirna, a imajući u vidu i prirodni priraštaj u tri godine mira nakon 1945, procjena da se broj srpskih žrtava u Drugom svetskom ratu kreće između 500-550.000 — zvuči realno.
Ista takva računica može da se napravi i za Hrvate, kojih je 1948. godine bilo 3,8 miliona; 1931. godine bilo je 5,2 miliona katolika u Jugoslaviji, ali opet, nisu svi bili Hrvati. 1948. živjelo je na tlu Jugoslavije 1,4 miliona Slovenaca i pola miliona Mađara, tako ni broj nehrvatskih katolika pred Aprilski rat svakako nije bio malen (uzmimo da je okvirno bio 1,7 miliona).
Pošto je broj katolika 1921. godine bio 4,7 miliona u cijeloj zemlji, pričamo o rastu od oko 10 odsto, što je bitno niže od rasta pravoslavaca. To znači, da je oko 5,7 miliona katolika moglo da živi u Jugoslaviji aprila 1941. godine; naravno, ne možemo pouzdano znati, ali razlika ne može da bude dramatična. No, ako od tog broja oduzmemo onih barem okvirnih 1,7 miliona Slovenaca i Mađara, dolazimo do oko 4 miliona Hrvata na tlu Jugoslavije.
Tu su, naravno, i Hrvati koji na Istri te u Rijeci i Zadru žive u sklopu Kraljevine Italije; koliko ih je tačno bilo, ne znamo, ali 1910. na Istri je živelo 400.000 ljudi, od čega oko 160.000 Hrvata. Može se pretpostaviti da ih je sveukupno 1941. bilo onoliko, koliko je hrvatskih kolaboracionista 1945. uteklo od jugoslovenskih komunista u emigraciju, tako da njihov broj ne mora nužno da utiče na procjenu broja žrtava.
Hrvata je 1948. godine bilo 3,8 miliona u Jugoslaviji. To se uklapa u procjenu o ukupnih 200.000 hrvatskih žrtava, čak i ako uzmemo u obzir da su se djeca rađala i tokom rata, jer ove cifre su, moramo još jednom da ponovimo, okvirne, ali ne mogu da budu dramatično veće (dakle, ne može Hrvata 1941. da bude 5 miliona, ako ih je 1931. bilo oko 3,5 miliona).
Procentualno, Hrvati su stoga imali oko 5 posto žrtava od ukupne populacije. Ako je Srba bilo 7,3 miliona te 1941. godine, a poginulo ih 550.000, onda su Srbi izgubili oko 7,5 posto svoje populacije (Noel Malkolm govori o 7,3 odsto). Jevreji i Romi su imali najveće gubitke; svega 17 odsto Jevreja je uopšte preživjelo, što sve govori o tome šta su im zlikovci uradili. Ali od konstitutivnih jugoslovenskih naroda, po nekim procjenama, najveće gubitke nisu imali Srbi, već Bošnjaci.
Naime, popis iz 1931. godine (koliko god bio loše odrađen, po parametrima koji nameću nepostojeću stvarnost) pokazuje da je ova nacija koja živi na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine te Srbije i Crne Gore (Raška), te godine brojala oko 850.000 ljudi (na prostoru same BiH tačno 718.079). Deset godina kasnije, moglo ih je biti i cijeli milion, ali uzmimo konzervativnu brojku od 900.000. U svakoj mogućoj računici, u odnosu na bilo koji realni broj žrtava, njihovi ukupni gubici prelaze 8 odsto.
