Kanun, kako Albanci izgovaraju riječ kanon (na grčkom: “pravilo”), zbornik je tradicionalnih, običajnih zakona koji regulišu odnose unutar i među plemenima ovog naroda na jugozapadu Balkana.
Originalno, u pitanju je bio skup pravila koji se prenosio usmenim putem, sve dok konačno nije zapisan početkom 20. stoleća od strane Stefana Gečova, albanskog katoličkog svještenika, koji ga je i objavio. Kodifikovan je u 15. vijeku, ali se vjeruje da je postojao i ranije mada se ne zna tačno od kada, a o tome postoje različite hipoteze.
Recimo, engleska pro-albanska spisateljica Idit Daram sa početka 20. vijeka vjerovala je da je kanun nastao u bronzanom dobu, dok drugi, oni koji misle da su Albanci ostaci Ilira, misle da se radi o ilirskom plemenskom zakonu.
Međutim, stručnjaci takođe ukazuju da su stratifikacije vrlo jasno vidljive u kanunu, te da se mogu jednostavno prepoznati pra-indoevropski (oni koji međusobno dijele svi indoevropski narodi iz praistorijskog perioda našeg zajedničkog života), indoevropski (onaj koji takođe međusobno dijele svi indoevropski narodi), antički grčki, rimski, zatim opštebalkanski i osmanlijski uticaji.
Prvobitno, postojao je jedan kanun koji se označava kao Kanun Leke Dukađinija, iz koga je nastalo šest varijanti, između ostalog i Kanun Skenderbega; Lekina varijanta je međutim sinonim za kanun.
Kanun je bio podjeljen u 12 djelova: 1) crkva, 2) familija, 3) vjenčanje, 4) kuća, stoka i imanje, 5) rad, 6) prenos imanja, 7) riječ, 8) čast, 9) šteta, 10) zakon o zločinu, 11) zakon o starima i 12) izuzeci i odstupanja. Gečovljeva verzija je imala 1.262 člana koji su regulisali svaki aspekt gorštačkog života, od ekonomske organizacije domaćinstva, preko gostoljubivosti, bratstva, klana, međa i posla, do braka i zemlje i tako dalje.
“Besa”, što znači “čast, časna riječ, vjera, održati obećanje”, je od primarne važnosti i beočug je čitavog ličnog i društvenog ponašanja koji se ovim zakonikom propisuje. Kanun važi i za muslimanske i hrišćanske Albance.
Neke od albanskih izreka koje se tiču “bese” su: “Besa e shqiptarit nuk shitet pazarit” što znači “čast Albanca se ne može kupiti”, zatim “shqiptaret vdesin dhe besen nuk e shkelin” što znači “Albanac će radije umrijeti nego pogaziti riječ”, te konačno “besa e shqiptarit si purteka e arit” što znači “čast Albanca je vrijednija od zlata”.
Pored “bese”, koja je temelj, kanun ima četiri stuba na kojima počiva: 1. čast (“nderi”), 2. gostoljubivost (“mikpritja”), 3. ispravno ponašanje (“sjellja”) i 4. vjernost plemenu (“fis”).
Najkontroverznija pravila u kanunu se nalaze u 3. djelu 10. knjige koja se bavi ubistvom i time kako se prema tom tipu zločina treba odnositi; radi se naravno o krvnoj osveti (na albanskom “gjakmarrja”) koja traje sve dok svi muškarci zavađenih porodica nisu ubijeni; ovo nije opcija već društvena obligacija čiji je cilj vraćanje časti zbog ranijeg ubistva ili moralnog poniženja.
Na žene se gleda kao kao “fabrike” potomstva, opisuju se uvrijedljivim riječima i stoga se ne smatraju vrijednim metama osvete. Djecu i starce je takođe zabranjeno ubijati, ali se to u današnje vrijeme često ne poštuje.
Komunistički diktator Enver Hodža je koristeći efikasne metode državne torture uništio praksu krvne osvete, ali je ona ponovo isplivala tokom devedesetih godina kada je došlo do sloma državnog aparata, i kada je narod izgubio vjeru u policiju i sudstvo.
Postoje organizacije koje se danas bore protiv obnove ovog običajnog prava, ali prečesto djeca i muškarci žive u kompletnoj izolaciji zbog zločina koji je počinio neko njihov. Procjena je da je oko tri hiljade albanskih porodica trenutno involvirano u krvnu osvetu, te da je u zadnjih 25 godina ona dovela do smrti oko deset hiljada ljudi.
Kanun je tema velikog broja knjiga i filmova u posljednjih nekoliko decenija, a posebno se izdvaja roman “Prilli i Thyer” (Slomljeni april) čuvenog albanskog pisca Ismaila Kadarea.
Ko je bio Lekë Dukagjini?
U pitanju misteriozni pripadnik familije Dukagjini koji je živio u 15. stoljeću, rođen 1410. godine a umro 1481. Bio je savremenik Skenderbegov, bio je rimokatolik. Do 1444. godine je bio pronija Kodže Zaharije, da bi dve godine kasnije preuzeo upravu nad oblašću svog oca Pala II Dukagjinija. Samo ime Lekë je skraćena verzija imena Aleksandar, koju Albanci koriste.
Borio se pod Skenderbegom protiv Osmanlija, a kad se nisu borili zajedno protiv Turaka tukli su se međusobno. Na vjenčanju Skenderbegove mlađe sestre zaprosio je Irenu Dušmani, jedinu kćerku Leke Dušmanija, kneza Zadrimskog zbog čega je izbila tuča sa Lekom Zaharijem Altisferijem. Bilo je i mrtvih, ali njih dvojica nisu bili povrijeđeni. Osramoćen, Lekë Dukagjini je dvije godine kasnije ubio Zahariju iz zasede.
Da ne dužimo previše o njegovog biografiji, borio se protiv Turaka i poslije smrti Skenderbega, mada ne preterano uspješno, pošto nije bio u stanju da ujedini svoj narod kao njegov prethodnik.
