Golubić je, to je općepoznata činjenica, jedan od najkontroverznijih likova ne samo jugoslavenske nego i svjetske komunističke scene. Živio je svega 52 godine, a imao „filmski“ život bogat spektakularnim detaljima. Prema riječima autora, njegova priča o „crvenom Džems Bondu“ je, ustvari, dramsko djelo s komentarima. Iako su prošle 74 godine od Golubićeve smrti, njegova uzbudljiva biografija i dalje je obavijena velom tajne.
Filmski život
– Meni je, prije svega, bila namjera da napišem dramu u kojoj je Mustafa Golubić glavni junak. Pošto se radi o čovjeku koji je postojao, koji je imao veoma interesantan život, koji se bavio zanimljivim poslom – bio je špijun – bilo mi je važno da o njemu doznam što više činjenica. Kada sam počeo pisati dramu, nastojao sam da iskoristim što više tih podataka, istinitih i provjerenih, a da se čuvam priča koje nastaju po sistemu “rekla-kazala”. Naravno, nisam se lišio ni mogućnosti koje mi daje umjetnička sloboda, jer je od perioda kada je on živio i radio prošlo dosta vremena. No, tu sam se ograničavao samo na sferu koja se tiče njegovog ljudskog preživljavanja stvarnosti, njegovog intimnog života, posebno ljubavnog. Na tom je polju bio, to svjedoče mnogi njegovi savremenici, nenadmašan. U raspletu moje drame ispada da ga je jedna takva veza koštala slobode i kasnije tragične sudbine – kaže na početku intervjua za naš list Sead Trhulj, rođeni Pljevljak koji živi i radi u Sarajevu.
Zašto “čovjek konspiracije”?
– Pa zato što je konspirativni rad, ne samo u špijunaži nego i u njegovom političkom djelovanju u Komunističkoj partiji i kasnije u Kominterni, bio njegova osnovna preokupacija. On je u tome bio veoma vješt – da se prerušava, da mijenja identitete, da posebnom intuicijom otkriva i izbjegava zamke. Ne treba zaboraviti činjenicu da su ga gonile sve tajne policije, i jugoslavenska, i njemačka, i engleska, i francuska, da nikad nije bio uhapšen, osim što ga je 1941. godine uhvatio Gestapo i ubio u Beogradu, ali tu se, prema svoj prilici, radilo o izdaji sa strane s koje se najmanje mogao nadati.
Koliko je Golubić mit i legenda, a koliko stvarnost?
– Mustafa Golubić je postojao, živio i radio. Prvi dokaz je izvod iz matične knjige u Stocu, gdje je rođen. Dokaz su i mnogi kasniji dokumenti, a naročito pisana ili pričana sjećanja ljudi koji su se s njim susretali i radili, te ljudi koji su bili s njim u zatvoru na Banjici u Beogradu, gdje ga je njemačka policija užasno mučila, tražeći od njega mnoge podatke koje je znao. Ništa im nije odao, čak im nije rekao ni svoje pravo ime, ubili su ga pod konspirativnim imenom. Zašto su se oko njega kasnije ispleli mnogi mitovi i legende, zašto je za neke bio heroj, a za neke izdajica, „komunističko đubre“, musliman, srpski nacionalista, ja ne bih znao pravi odgovor. On je u svakom slučaju vrlo zahvalna tema za kafanske mudrace koji „sve znaju“, novinare u „žutoj štampi“, tračibabe i ljude pogana jezika. Možda zato što je imao zaista zanimljiv život, a o tom se životu još malo zna.
Iz kojih izvora ste prikupljali građu za knjigu „Mustafa Golubić – čovjek konspiracije“? Koliko su u njoj zastupljeni službeni podaci, koliko direktne ili indirektne ispovijesti?
– U svakom ozbiljnom radu ove vrste najznačajniji su, kako to historičari kažu, primarni izvori, tj. pisani dokumenti. O Mustafinom radu ih ima veoma malo, što je i razumljivo s obzirom na prirodu posla kojom se bavio. Ne možete očekivati da neki njegov pretpostavljeni, Staljin lično ili njegov ministar, daju Golubiću neki zadatak i da mu to napišu. To se činilo lično, najčešće u četiri oka. Ja sam u knjizi na jednom mjestu napisao da će se jednog dana, kada budu javnosti otvoreni Kominternini arhivi, o tome znati više, ali sam kasnije shvatio da je to zabluda, da takvih dokumenata nema ni u tajnim arhivima.
Zato sam se služio tzv. sekundarnim izvorima, tj. svjedočenjima ljudi koji su poznavali Mustafu Golubića, sarađivali s njim u partijskim i konspirativnim poslovima. Radi se o ozbiljnim ljudima kojima se može vjerovati: Mustafinom bratiću Mehmedu iz Stoca koji mi je ispričao o svojim susretima s amidžom, diplomati Ivi Vejvodi koji je govorio o svojoj saradnji s Mustafom u intervjuu „Oslobođenju“, zatim u knjigama Rodoljuba Čolakovića, doktora Monija Levija, Vladimira Dedijera, u snimljenom sjećanju doktora Ljubomira Živkovića koji je s Mustafom proveo njegove posljednje dane u zatvoru na Banjici, Nikole Kovačevića i drugih.
Jeste li uspjeli istražiti indicije, podatke, činjenice ili šta već da je Golubić imao udjela u događajima vezanim za Sarajevski atentat?
– Nisam se tim bavio, za knjigu mi to nije trebalo. Ali, ima nekoliko stvari koje se znaju, koje su historičari utvrdili. „Mlada Bosna“ nije bila neka čvrsto ustrojena organizacija, sa evidentiranim i discipliniranim članstvom, kakva je npr. Komunistička partija, oko nje su se okupljali mladi ljudi s vrlo različitim idejama, s planovima koji su išli do anarhizma i terorizma. Među njima je bio i Mustafa. Susretali su se u Francuskoj i nekim drugim zemljama, pravili planove o atentatima, između ostalih i na Franca Ferdinanda. Imali su informaciju da bi Ferdinand trebao doći u posjetu Francuskoj pa je Mustafa s još nekoliko drugova preuzeo obavezu da tada na njega izvrše atentat. I tu se završava priča o eventualnoj Mustafinoj vezi sa Sarajevskim atentatom.
Četvrto odjeljenje
Je li Golubić bio Staljinov povjerljivi čovjek? Kako je to bilo moguće da mu Josif Visarionovič ukaže takvo povjerenje i imenuje ga za generala bivše javne i tajne policije Sovjetskog saveza NKVD i, navodno, pošalje 1941. u Beograd da digne ustanak?
– Jeste, Mustafa je, bez sumnje, bio Staljinov povjerljiv čovjek. U Kominterni se ništa važno nije moglo dogoditi bez Staljinovog znanja i odobrenja. U to vrijeme su u Četvrtom odjeljenju Kominterne, dakle u obavještajnom, bila trojica generala. Dva su bili Rusi, a treći Mustafa Golubić. On je 1941. poslan u Beograd da formira balkanski obavještajni centar NKVD-a i da njim rukovodi. Mislim da tu o nekom zadatku da diže ustanak nema ni govora. Ali, ima indicija da je sarađivao s Titom, čak se dosta govori o tome da je radio na nabavci oružja za ustaničke jedinice po Jugoslaviji.
Kad je jednom bosanskohercegovačko partijsko i državno rukovodstvo bilo na sastanku s Titom u Beogradu, poslije sastanka je Josip Broz izdvojio Ratu Dugonjića i rekao mu da bi u Sarajevu trebalo poraditi na tome da se obnove sjećanja na Mustafu Golubića, jer „on je nama učinio značajne usluge“. Poslije toga je jedna od značajnih ulica u Sarajevu, danas je to ulica Tina Ujevića, dobila Mustafino ime, podignuta mu je bista u Stocu, pravljene su o njemu emisije na radiju i televiziji. Ali, ima dosta pretpostavki o tome da se takva Golubićeva djelatnost nije svidjela centrali u Moskvi pa da je zato predat Gestapou.
Upravo bondovski zvuče objavljene „činjenice“ o bliskoj povezanosti Mustafe Golubića s ubistvom Lava Trockog u Meksiku, drugog čovjeka Oktobarske revolucije, te atentatom na kralja Aleksandra u Marseju? Šta je od toga najbliže istini?
– Ne znam šta su činjenice, ali je utvrđeno da je Mustafa Golubić boravio u Siudad Meksiku nekoliko dana u kojima se dogodilo ubistvo Trockog, da je stanovao u hotelu dvije ulice dalje od kuće u kojoj je živio ruski revolucionar, da je prije toga mjesecima uporno pratio Trockog na njegovim putovanjima po Evropi i Americi. Moguće je da je on rukovodio cijelom akcijom.
Beogradski arhiv
Pet godina nakon Trhuljeve knjige o Golubiću u Beogradu je 1991. godine u Istorijskom arhivu otvoren dosje „Mustafa Golubić“. Evo kratkog pregleda jedne od najuzbudljivijih i najintrigantnijih životnih priča uopće:
– Živio pod imenom Milorad Nikolić u Leskovcu 1928., 1933/34., krajem ljeta 1940., decembra 1940. i januara 1941. godine i držao obućarsku radnju „Venera“. Tu je pravio ženske sandale „na štiklu“ i kuhao bosanski lonac. Pušio je lulu.
– Ne zna se kada je počeo da radi za Staljinov „Crveni orkestar“. Obučavao ga je osnivač „Crvenog orkestra“ general lajtnant Pavel Ivanovič Berzin, učesnik Oktobarske revolucije u kojoj je komandovao zloglasnim Estonskim bataljonom, brinući se o ličnom obezbjeđenju V. I. Lenjina.
– Ne zna se koliko je puta i koliko dugo Golubić boravio u Moskvi. Sigurno je da je u Moskvi imao ženu Eduardu Isakovnu Eulešen. Imao je dobre odnose sa J. V. Staljinom i njegovom suprugom Nadeždom Alelujevom.
– Nema vjerodostojnih izvora o umiješanosti Golubića u ubistvo Lava Trockog, drugog čovjeka Oktobarske revolucije, u Meksiku.
– Golubić se u zimu 1940. vratio iz Amerike u Leskovac i hodao u grombi kaputu.
– U Beogradu je 1941. pao u oči Aleksandru Rankoviću i Milovanu Đilasu.
– Čolaković je ispričao Josipu Brozu da mu je Golubić 15. aprila u okupiranom Sarajevu u povjerenju rekao da „Valter (Tito) neće dugo trajati i da će morati da bude maknut“.
– 5. juna Mate Vidaković, moskovski specijalista za eksplozive, i Mustafa Golubić dižu u vazduh smerederevsku tvrđavu u kojoj su Nijemci držali skladište eksploziva i municije. Strahovita eksplozija usmrtila je 2.500 ljudi i uništila gotovo cijeli grad.
– Mustafa Golubić uhapšen je u Beogradu u kući u Mirijevskom putu 97, dva dana nakon smederevske eksplozije u banalnoj raciji „folksdojčera“ protiv švercera pod nazivom „Preventiva“
– Živorad Mihajlović Šilja („Dosije“ Beograda, 1989.) smatra da je Mustafu potkazao Gestapou Milovan Đilas po naredbi Josipa Broza.
– CK KPJ je zaključio da je Golubić stigao u Beograd sa zadatkom da ubije Tita, a da za vođu pokreta otpora postavi ni manje ni više nego Dragoljuba Dražu Mihailovića!?
– U njemačkim dokumentima se navodi da je Golubić strijeljan zbog “ilegalnog pribavljanja i trgovine putnim ispravama”. Početkom avgusta, vođstvo KPJ je bilo uvjereno da je Golubić i dalje živ.
– Rankovićeva poruka Titu od 16. avgusta 1941. glasi: “Mustafa nije strijeljan već samo neki njegovi saradnici. Skoro svaki dan ga saslušavaju. Možda ga čuvaju za zamjenu.”
Od Stoca do Aleje ruskih velikana
Mustafa Golubić (1891.-1941.) rođen je u Stocu od oca Muhameda i majke Nure koja ga je nadživjela i umrla 1953. u 102. godini. U Sarajevu je završio pet razreda gimnazije, a nakon stipendije vlade Kraljevine Jugoslavije studirao je pravo u Ženevi i Tuluzu.
Bio je pripadnik „Mlade Bosne“, koja je bila dio organizacije „Crna ruka“ kojoj je na čelu bio pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis.
Kao srpski vojnik učestvovao je u Prvom balkanskom ratu, dobio je orden „Miloša Obilića“ za hrabrost. Iz Rusije je 1915. doveo 1.000 dobrovoljaca uoči bugarskog napada. Nakon povlačenja preko Albanije otputovao je u Francusku. Član KPJ postao je 1922. u Beču.
U Moskvi je završio školovanje za vrhunskog špijuna, dobio visoku poziciju u Četvrtom odjelu GPU (“Gosudarstvennoye Politicheskoye Upravlenie”). Četvrti odjel bio je zadužen za likvidiranje svih komunističkih političkih kadrova koji nisu bili po volji Kominterne, a posebno Staljina. Za koordinatora te organizacije u Beogradu lično je Staljin postavio Mustafu Golubića. Organizacija je nosila ime „Crveni orkestar“.
Do 1931. živio je u Berlinu. U isto vrijeme boravio je u Parizu, Moskvi i Pragu. Zvanično, u Parizu je po nalogu “Crvene pomoći” nabavljao falsificirane pasoše za komuniste. Kao specijalni povjerenik Kominterne dolazi u Beograd u aprilu 1941., za vrijeme trajanja aprilskog rata, da izvrši konsolidiranje u redovima KPJ, a zatim da se uputi za Grčku i utvrdi odgovornost zamjenika generalnog sekretara tamošnje komunističke partije.
Mustafa Golubić uhapšen je 7. juna 1941. godine. Gestapovci su doveli čuvenog majora Hansa Helma da ga isljeđuje. Golubić nije odao nijednog obavještajca iz “Crvenog orkestra”, iako je bio podvrgnut strašnom mučenju. Historičar Miodrag Janković je utvrdio da je jednom cimeru iz ćelije pred smrt povjerio kako zna da ga je Gestapou prijavio Josip Broz. Golubića su 11. juna 1941. godine iznijeli iz zatvora, nakon što su mu isljednici praktično slomili sve kosti u tijelu. Strijeljan je u Pionirskom parku, jedva sjedeći u stolici.
Vojnici SMERŠ-obavještajne službe Trećeg ukrajinskog fronta su pronašli i ekshumirali posmrtne ostatke Mustafe Golubića. Autopsiju je izvršio dr. Vojislav Stojanović. Tom prilikom je potvrđeno da su mu skoro sve kosti bile polomljene. Posmrtni ostaci Mustafe Golubića su sahranjeni u Moskvi uz najveće vojne počasti u Aleji ruskih velikana. Godine 1944. proglašen je narodnim herojem Sovjetskog saveza.
Mitovi i(li) činjenice
– Učestvovao u pripremama za neuspjeli pokušaj atentata na kralja Aleksandra Karađorđevića 1921.
– Kao oficir NKVD-a učestvovao u ubistvu kralja Aleksandra u Marseju 1934.
– Otmičar generala Kutjepova 1930., vođe bjelogardejaca u ruskom građanskom ratu
– “Orkestrirao” ubistvo Lava Trockog u Meksiku 1940.
– Učestvovao u Njujorku u kidnapiranju sovjetskog dvostrukog agenta koji je počeo saradnju s američkim tajnim službama i organiziranju njegovog transporta u Moskvu
– Nesuđeni likvidator Josipa Broza
– Pričalo se da je govorio 14 svjetskih jezika
– Posjedovao 250 pasoša
