Albanskom besom, čvrstim obećanjem koje se mora održati, Albanci su njima i njihovim porodicama obećali sigurnost.
Besu na ovaj način opisuje Yad Vashem, Uprava za obilježavanje sjećanja na mučenike i junake holokausta, osnovana 1953. odredbom izraelskog parlamenta, u znak sjećanja šest miliona ubijenih Jevreja od strane nacista tokom 1933- 1945. godine.
Predstavnici albansko-izraelskih organizacija kažu da besa nije samo individualni, već je institucionalni čin.
Xhangyle Ilijazi iz Udruženja prijatelja Kosovo-Izrael „Dr. Haim Abravanel“ govori o ulozi kosovskih Albanaca u zaštiti i skrivanju, ali i tokom njihovog putovanja prema Albaniji, zemlji koju su Jevreji, kako kaže, smatrali „obećanom zemljom“ za preživljavanje.
„Besa, kao albanska društvena pojava, glavni je uzrok koji je spasio Jevreje tokom Drugog svjetskog rata. Besa je data Jevrejskim porodicama koje su prolazile kroz Kosovo da bi otišle za Albaniju, koja je tada bila obećana zemlja za njihovu zaštitu. Ovi Jevreji su dolazili iz različitih djelova bivše Jugoslavije i Evrope. Ovo nije bilo samo pojedinačno angažovanje, već i institucionalno“, kaže Ilijazi za RSE.
Prevoz Jevreja sa Kosova u Albaniju je omogućen i uz pomoć lokalnih vlasti na Kosovu, koje su, kako kaže Ilijazi, izdavale faksifikovana identifikaciona dokumenta, a koja su kasnije bila upotrebljena prilikom prelaska granice.
„Jedan takav dokument otkriven je prije godinu dana u SAD-u. Dokument su izdale opštinske vlasti tog vremena u Uroševcu za porodicu Kolonomos iz Bitole, kojima je dato albansko ime i prezime“, kaže Ilijazi.
Prema Yad Vashemu, 1934. godine, američki ambasador u Albaniji Herman Bernstain napisao je da „nema ni traga od diskriminacije Jevreja u Albaniji, zato što je Albanija jedna od rijetkih oblasti današnje Evrope gdje predrasude i vjerska mržnja ne postoje, iako su sami Albanci podjeljeni u tri religije“.
Osim podataka o besi, Yad Vashem objašnjava da pojavom nacističkog režima, 1933., mnogi Jevreji su našli utočište u Albaniji.
Tačan broj nije poznat, ali različiti izvori govore da su od 600 – 1.800 jevrejskih izbjeglica iz Njemačke, Austrije, Grčke i Jugoslavije otišli za Albaniju, uz nadu da će odatle otići za Izrael ili u neko drugo mjesto.
„Poslije njemačke invazije 1943, albansko stanovništvo se vanrednim aktom nije složilo sa naredbom da preda Jevreje koji su živjeli unutar njihovih granica“, navodi se na zvaničnoj stranici Yad Vashema.
Na Kosovu trenutno živi 56 Jevreja, u Prizrenu. Njihov predstavnik Votim Demiri iz Jevrejske zajednice Kosova, kaže da iako su oni mala zajednica, njihove aktivnosti su brojne.
„Ovih 56 Jevreja povezani su sa različitim jevrejskim organizacijama u regionu, obavljaju sastanke. Čak će i jevrejska religija, predlaganjem novog zakona, postati zvanična religija na Kosovu“, kaže Demiri.
On dodaje i činjenicu da je na albanskim prostorima bio najveći broj Jevreja nakon Drugog svjetskog rata bio, nego sto ih je bilo prije rata. Demiri naglašva i međuvjersku toleranciju koja je uvijek bila prisutna.
„Albanske teritorije Kosova i Albanije su poznate kao teritorije u kojima je broj Jevreja u vrijeme Holokausta povećan. To su bili jedini prostori u Evropi na kojima je broj Jevreja povećan. Da nije bilo albanske bese, tolerancije, razumijevanja, suživota, ne bi smo mogli o tome da govorimo“, kaže Demiri.
Izrael još uvijek nije priznao nezavisnost Kosova i građani Kosova ne mogu putovati za Izrael bez vize.
U Prištini je 2013. otkrivena i spomen-ploča u znak sjećanja na Jevreje sa Kosova koji su ubijeni u Holokaustu, na mjestu gdje je do 1963. stajala posljednja Sinagoga – ispred Vlade i Parlamenta Kosova.
„Narod Kosova ih nikada neće zaboraviti”, napisano je na ploči na albanskom, engleskom, hebrejskom i srpskom jeziku.
