Uništavanje Islamske baštine u kosovskom ratu 1998-1999
Vlada Republike Kosovo želi da rane rata budu izliječene, i doprineće ovom procesu tako da Kosovo i Srbija mogu razviti dobrosusjedske odnose – kao što Albanci i Srbi na Kosovu, sve više, pronalaze načine za zajednički život, saradnju i prijateljstvo. Ova knjiga, koja pruža informacije o uništenju Islamskog naslijeđa na Kosovu tokom 1998-1999, nema namjeru zaustaviti proces rekonstrukcije i pomirenja ili oživjeti stara neprijateljstva i gnev. Nadamo se da će jednog dana na vlast u Srbiji doći srpska vlada koja će biti sposobna i voljna priznati stepen razaranja koja su počinjena u ime Srbije, i koja će biti sposobna da izrazi žaljenje – kao što je učinila u slučaju Hrvatske i Bosne i Hercegovine.
Proces isceljenja se ne može postići kroz zaborav i poricanje. Oproštaj nikada ne može biti značajan ako se oslanja na zaborav. Ovo je posebno tačno kada je u pitanju kulturno naslijeđe jednog naroda. Čak i kada je fizički aspekt ovog naslijeđa uništen, narod ne treba zaboraviti ono što je nekada postojalo.
Potrebni su detaljni zapisi koji će omogućiti sagledavanje obima štete načinjene u ovoj tragediji, kao i u drugim slučajevima, uključujući uništenje Varšave ili Drezdena, Starog Mosta u Mostaru u Bosni, kao i 35 srpskih pravoslavnih crkava koje su oštećene u etničkim nemirima u martu 2004 (ne treba zaboraviti da su ove crkve obnovljene sredstvima Vlade Kosovo, koja je najoštrije osudila napade).
Tokom mračnog perioda 1998-1999, 218 od 560 džamija na Kosovu – oko 40% njih- je uništeno ili oštećeno. To je bila, po riječima Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju, sistematska « kampanja srpskih snaga protiv albanskog stanovništva na Kosovu, naročito bazirana na vjerskim osnovama, i koja je obuhvatala sistematsko nanošenje štete i razaranje kulturnih spomenika i muslimanskih svetilišta kosovskih Albanaca”. Nisu svi ovi objekti bili stari ili od velikog značaja, osim za stanovnike lokalnih gradova i sela, ali ipak mnogi od njih imaju veliku arhitekturalnu i kulturnu vrijednost, na primjer: čarsijska džamija u Peći i Lap Džamija u Prištini koje su sagrađene oko 1470 godine, ili cjenjena Hadum Džamija u Đakovici, sa njenom čuvenom bibliotekom, koja je osnovana tokom 1592-1596 godine. Što se Peći tiče, može se pomenuti Defterdar Džamija, Kuršumli Džamija i Hamam Džamija, koje su takođe iz šesnaestog vijeka. Takođe su i drugi objekti kulturne baštine bili meta – kao što su pijace u Đakovici i Peći, turski hamam Hadži Bega u Peći iz petnaestog vijeka, i mnoge tradicionalne utvrđene kamene kule koje se nalaze u zapadnom djelu Kosova. Posebno je šokantno da su neki djelovi ovog dobro planiranog cilja uništenja (kao što je paljenje sjedišta Islamske zajednice na Kosovu i njegovih istorijskih arhiva) počinjeni nakon što je Srbija pristala da povuče svoje snage i nakon ulaska KFOR-a i UNMIK-a na Kosovo.
Ova uništenja su nastavak nizu gubitaka nanetim u vrijeme Kraljevine Jugoslavije i komunističke Jugoslavije, kada su bili često inicirani projekti sa ciljem brisanja fizičkog naslijeđa “pet stotina godina pod Otomanskim jarmom”. Bez obzira na to što Srbi i Albanci misle o našem zajedničkom otomanskom naslijeđu, naši preci su živjeli svoje živote kao dio tog naslijeđa. Nemamo nikakvo pravo da se ismijavamo njihovim uspomenama, ili da izbrišemo ono što nam je ostavljeno. Srbi nisu bili “zamrznuti u vremenu” od bitke na Kosovu Polju u 1389 do nezavisnosti u devetnaestom vijeku, a da su se potom nekim čudom probudili nepromjenjeni, kao što i Albanci nisu bili zamrznuti u vremenu u od smrti Skanderbega do 1912.
Kao Premijer Kosova, ja sam na čelu jedne multietničke, multikonfesionalne i višejezične vlade. Iako uznemireno prije jedne decenije od strane nacionalističkih nastojanja Beograda, Kosovo ima dugu tradiciju koegzistencije i međuetničke i međuvjerske tolerancije. Ne smijemo zaboraviti da je pravoslavni manastir Dečani vjekovima čuvala i štitila muslimanska albanska porodica i da se dio litugije na sveti dan njegovog osnivača, kralja Svetog Stefana, pjeva na albanskom jeziku. I do danas, kad ljekari ne mogu da ponude bilo kakvu nadu bolesniku, albanski muslimani traže čudesno isceljenje u ovom manastiru.
Ova tradicija tolerancije nije nestala, uprkos srpskoj kampanji uništavanja o kom svjedoči ova knjiga. Ni jedna srpska crkva nije bila na meti Albanaca tokom rata 1998-1999. Tek kada su se izbjegli kosovski Albanci vratili sredinom juna 1999. i vidjeli uništenje njihovih vjerskih i sekularnih objekata, organizovali su jedan talas napada, koji je, nažalost, imao za cilj desetine srpskih pravoslavnih objekata. Ovi napadi – pred kojima ja ne zatvaram oči, koliko god bili razumljivi s ljudskog stanovišta – bili su kratkog vijeka. Brojne političke ličnosti i islamskih lideri na Kosovu su digli glas protiv njih i oni su okončani krajem avgusta. Nakon toga, između septembra 1999. i etničkih nemira iz 2004, bilo je manje od desetak takvih incidenata. Od marta 2004. nije bilo nikakvih drugih problema ove prirode. Kao što sam već istakao, Vlada Kosova je finansirala rekonstrukciju crkava oštećenih tokom nereda iz 2004, što je ogroman raskorak u poređenju sa odsustvom bilo kakve nadoknade od strane Srbije za kulturnu štetu prouzrokovanu od strane predstavnika srpske države.
Ponosan sam na objekte svjetske baštine UNESCO-a u mojoj zemlji – Manastir Dečani, Manastir Gračanica, kao i Pećku patrijaršiju (Peć) – koji su ostali netaknuti pod pokroviteljstvom Srpske pravoslavne crkve, i nadam se da će ove crkve otvoriti put pomirenja između Kosova i Srbije. Takođe sam ponosan na katoličku crkvu Letnice, gdje je Majka Tereza vidjela viziju koja joj je pokazala buduću vokaciju ; kao i na novu katoličku katedralu u Prištini, čija se izgradnja privodi kraju, na zemljištu doniranom od strane Vlade Kosova.
Oni koji vjeruju u jednog Boga trebaju privatiti da su vjerska mjesta i objekti drugih koji vjeruju u Boga jednako sveta. Oni koji vjeruju u međunarodno pravo trebaju prihvatiti da su sveta mjesta nepovrijediva. Ovi osnovni principi zajedničkog života su, nažalost, narušeni u tragičnim trenucima u našoj istoriji. Moramo im se posvetiti.
Ovo je bolna knjiga zato što govori o onome što smo izgubili, i pokazuje lakoću s kojom su ljudska bića u stanju uništiti ono što su generacije prije njih izgradile sa ljubavlju i inspiracijom, i čemu su posvetile vrijeme i novac. Međutim, ovo je knjiga koja može dati nadu. Neki od uništenih objekata mogu biti obnovljeni, ono što ne može biti vraćeno može se očuvati u sjećanju. Oni koji su pokušali da unište našu prošlost, u nadi da će tako uništiti našu budućnost, nisu uspijeli i nikada neće pobjediti. Ovo nije igra riječi nacionalističkog ponosa, ovo je obećanje za cijelo čovječanstvo.
Hashim Thaçi
Premijer Republike Kosova
Prošlo je više od decenije od zadnjeg poglavlja u dezintegraciji Jugoslavije – rat na Kosovu 1998-1999. Tokom ovog konflikta srpske snage su razorile Kosovo i njegovo većinsko albansko i muslimansko stanovništvo, posebno iskaljujući bes na islamskim spomenicima, od kojih su neki bili vrlo stari i od neprocjenjive arhitekturalne i kulturne vrijednosti. Naročito u proljeća 1999, srpske snage su prolazile kroz sela i sistematski uništavale džamije i koristile minarete kao metu za artiljeriju; a neke od građevina su srušene do temelja da bi se uništio svaki trag njihovog postojanja.
Bilo mi je teško naći snagu i riječi za predgovor za ovu knjigu i za tragediju koja se dogodila našoj zemlji, Kosovu, 1998-1999. Niko nije mogao zamisliti zločine počinjene protiv albanske populacije na Kosovu, koji su bili dio scenarija pripremljenog unapred od strane zvaničnih institucija srpskog režima koji je tada bio na vlasti u Beogradu, zločine koje su počinili srpska policija i vojska kao i različite paramilitarne grupacije.
Više od 12000 ljudi, žena i djece na Kosovu su ubijeni tokom nasilja. Osim toga, hiljade muškaraca je uhapšeno i nestalo u srpskim zatvorima, a nekoliko hiljada žena je silovano. Preko pola miliona ljudi je moramo izbeći sa Kosova ili je bilo silom izbačeno iz njihove zemlje tokom prve polovine 1999. Ovo je tragični rezultat Miloševićevog rezima, i politike koju je, moram naglasiti, tada podržavalao srpsko stanovnovništvo, koje je bilo uvučeno u ludačku anti-albasku i anti-muslimansku histeriju.
Ovo krvoproliće je zaustavljeno juna 1999, kada su se povukle srpske snage i kada su NATO i oslobodilačka vojska Kosova (OVK) oslobodili Kosovo. Nakon rata, Savijet islamske zajednice (SIZ) je osnovao Komisiju sa ciljem da registruje i procjeni štetu. Ova Komisija koju su sačinjavali Sabri Bajgora, Glavni kosovski imam, i Šemsi Rrahimi i Muhamet Ahmetaj, je došla do saznanja da je od totalno 560 džamija na Kosovu, 218 bilo srušeno ili oštećeno na drugi neki način tokom rata. Osim toga, četiri medrese, uključujući novu Alauddin Medresu u Prištini, brojne tekije (derviške lože), stari turski hamami, desetine prodavnica vlasništvo islamske zajednice, vakufi, i preko 300 domova lokalnh imama i vjerskih dostojnika, je bilo uništeno ili oštećeno. 16 imama, članova Islamske zajednice, i 14 učenika Alauddin medrese je bilo ubijeno. Još jedna velika tragedija je namjerno uništavanje Centralnih Istorijskih Arhiva Islamske zajednice u Prištini, i brojnih drugih islamskih vjerskih biblioteka i arhiva na Kosovu. Takođe, zapaljeni su i uništeni veliki broj svetih Kur’ana, nezamjenljivih manuskripta i starih knjiga i zapisa. Komisija je inicijalnu procenu fizičkog oštećenja džamija i drugih islamskih zdanja na Kosovu tokom 1998-1999 kompletirala u septembru 1999.
Došlo je vrijeme da objavimo svjedočanstva o ovim šokantnim događajima za međunarodnu javnost. Ovo izdanje, fotografska dokumentacija destrukcija islamskog kulturnog naslijeđa Kosova, je zapis štete po regionima i od džamije do džamije. Materijal je podjeljen geografski po administrativnim regionima Islamske zajednice, regionima koji ne odgovaraju potpuno opštinskim podjelama. Takođe, uključeni u registar o regionu, ukoliko je to slučaj, je pregled uništavanja tekija i drugih zgrada raznih Sufi redova, uprkos činjenici da nisu dio administracije Islamske zajednice Kosova, oni su integralni dio islamskog nasleđa.
Koristimo ovu priliku, da izrazimo zahvalnost pojedincima za njihovu podršku i pomoć u objavljuvanju ovih svjedočanstava. Naročito bih spomenuo Rexhep Boja, bivšeg čelnika,i Naima Trnavu trenutnog čelnika Islamske zajednice Kosova, za njihovo dragoceno vođstvo koje je očuvalo Islamsku zajednicu uprkos ranama rata. Zahvaljujemo takođe Šemsi Rrahimi, Zejnullah Gruda i Fejzullah Drançolli za njihove napore tokom 1999. da uništenja našeg otomanskog i islamskog nasleđa ne prođu nezabilježena; takođe Mark Diskinsonu, bivšem ambasadoru Velike Britanije, i Ali Gomaa, muftiji Egipta, za neprocenjiv doprinos. Naročito smo zahvalni András Riedlmayer, koji se nalazi na čelu the Documentation Centre for Islamic Architecture of the Aga Khan Program na Harvard University, za njegov rad na dokumentaciji destrukcije islamskog naslijeđa i, konkretnije, za njegov uvod u ovu knjigu.
Objavljivanje ovih zapisa ne bi bilo moguće bez podrškei i učešća Vlade Kosova, koju predstavljaju Premijer Hashim Thaçi, Ministar Spoljnih poslova Enver Hoxhaj, kosovski diplomata i arhivista Bejtullah Destani, osnivač centra za albanske studije u Londonu. I na kraju, ali ne od manje važnosti, zahvaljujemo dvojici urednika: Robert Elsie, uticajnoj ličnosti u studijama albanske istorije i kulture, i zamjeniku ministra spoljnih poslova Republike Kosovo, Petritu Selimi, za neprocenjiv doprinos u dizajnu, i, vrlo bitno, za obezbjeđivanje fondova za publikaciju. Nadamo se da će ovo djelo pokrenuti dobre ljude sa Istoka i Zapada koji bi nam mogli pomoći u rekonstrukciji onoga što može biti spašeno od ovog naslijeđa. U Hadisima, pod nazivom Sunan Abu Dawud, prorok Muhamed (nek mir bude sa njim) je kazao: “Ako neko putuje putem u potrazi za znanjem, Alah će mu omogućiti da putuje putem Raja”. (Hadit broj 1631). Želimo izraziti zahvalnost svima koji su doprineli na ovom putu ka znanju, jer je ovo najsigurniji put u sprečanju ponavljanja istorije.
Sabri Bajgora
Glavni Imam Kosova, Priština
Iz knjige o destrukciji islamske baštine u ratu na Kosovu 1998-1999 – Uništavanje Islamske baštine u kosovskom ratu 1998-1999 – koja će svoju promociju imati u okviru Nedjelje pomirenja i tolerancije, 27. maja u Prištini. Urednici su Robert Elsie – važan glas u proučavanju albanske istorije i kulture – i Petrit Selimi, zamjenik ministra spoljnih poslova Republike Kosovo; Knjiga poseduje fotografije i predgovor Sabri Bajgore, glavnog imama Kosova sa dodatnim fotografijama i uvodom Andras Riedlmayer, direktora Dokumentacionog centra za islamsku arhitekturu Aga Khan programa na Univerzitetu Harvard.
