Od toga se njih 165.750 izjasnilo kao Srbi, Bošnjaka je 7.681, a 5.104 Hrvata. Prema popisu stanovnika koji je bivša SFRJ uradila 1991. u Banja Luci je živjelo 195.692 stanovnika. Tada se njih 106.826 izjasnilo kao Srbi, dok je Muslimana bilo 28.558, Hrvata 29.026, Jugoslovena 23.656 i ostalih 7.626. Popis iz 2013. je otkrio da u Banja Luci nema više od 88.000 ljudi koji su nekada živjeli u ovom gradu. Šta se desilo sa njima? Odgovore na ovo pitanje nalazimo u haškim presudama Radovanu Karadžiću, prvom predsjedniku Republike Srpske, Momčilu Krajišniku, predsjedniku Skupštine Republike Srpske, Radoslavu Brđaninu, ratnom predsjedniku Autonomne regije Krajine RS-a, Mići Stanišiću, ministru MUP-a RS-a, Stojanu Župljaninu načelniku CSB-a Banja Luka. Ni u jednoj od ovih presuda najvišim političkim, vojnim i policijskim dužnosnicima RS-a i Banja Luke nema nikakvih dilema oko toga šta se desilo u ovom gradu i da je cilj bio etnički čista, srpska Banja Luka. Nažalost, obim zločina u Banja Luci i potreba za pravdom daleko prevazilaze izrečene presude, a upravo iz presuda je jasno koliko je zločina ostalo nekažnjeno i koliko zločinaca još uvijek živi slobodno, poneki od njih obavljajući i visoke političke funkcije – primjer Nenada Stevandića koji se pominje u svim presudama, odnosno njegova uloga u etničkom čišćenju Banja Luke od nesrba. Banja Luka je drugi po veličini grad u BiH, nakon Sarajeva. Avangarda je početkom godine objavila feljton o opsadi Sarajeva, pozivajući se na činjenice presuđene u Haškom tribunalu i pozivajući nadležna tužiteljstva da pokrenu istrage protiv pojedinaca koji su grad držali pod opsadom, ubijajući građane Sarajeva. Porazno je da niko nije odgovarao za opsadu Sarajeva u domaćim sudovima, kao i činjenica da nema istraga i optužnica zbog onoga što se u ratu dešavalo sa nesrbima u Banja Luci nad kojima su počinjeni brojni ratni zločini. Avangarda nastavlja s objavljivanjem presuđenih haških činjenica kao doprinos istini kroz utvrđene činjenice, ali i s ciljem pomoći nadležnim tužiteljstvima da pokrenu istrage o stradanjima i počinjenim ratnim zločinima u dva najveća bh. grada Sarajevu i Banja Luci.
U presudi Radovanu Karadžiću, prvom predsjedniku Republike Srpske, Vijeće je konstatiralo da je “planirano zauzimanje teritorija na koje su bosanski Srbi polagali pravo otišlo dalje od samog uspostavljanja vlasti; ono je obuhvatalo i uklanjanje bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata, koje je za cilj imalo stvaranje jednog entiteta koji je u velikoj mjeri bio etnički homogen. To je bilo utemeljeno na ideologiji prema kojoj bosanski Srbi nisu mogli da žive zajedno s bosanskim Srbima i bosanskim Hrvatima.”
U presudi se navodi i ovo:
Vijeće je, konkretno, konstatovalo da su srpske snage i politički i državni organi bosanskih Srba, po sličnom obrascu na cijelom području opština, bili umiješani u sistematsko prisilno iseljavanje bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata iz opština, pored ostalog putem stvaranja okruženja straha u kojem bosanski Muslimani i bosanski Hrvati nisu imali drugog izbora već da napuste opštine. Vijeće je konstatovalo da su bosanski Muslimani i bosanski Hrvati bili raseljeni uslijed ili nakon primjene fizičke sile, prijetnje primjenom sile, ili pod prisilom, ili da su pobjegli iz straha. Taj strah je bio izazvan stalnim nasiljem i raznim zločinima koji su počinjeni nad nesrbima, uključujući, pored ostalog, ubijanje, okrutno i nečovječno postupanje, protivpravno zatočenje, silovanje i druga djela seksualnog nasilja, diskrimatorne mjere, te bezobzirno uništavanje sela, kuća i spomenika kulture.
Na osnovu izloženih dokaza Vijeće nalazi da je optuženi već počev od aprila 1992. bio pravovremeno i dobro obaviješten o prisilnom raseljavanju nesrpskih civila iz opština od strane srpskih snaga. Tokom cijelog sukoba je dobijao informacije o takvom raseljavanju. Pored toga, saznao je i za druge vrste kriminalnih aktivnosti koje su srpske snage vršile nad nesrpskim stanovništvom, uključujući ubistva, silovanja i krivična djela vezana za imovinu, od početka aprila 1992. nadalje.
Pored toga, sličan način činjenja tih zločina i kratak vremenski period u kojem su počinjena potkrepljuju zaključak da su ti zločini činjeni tokom dobro planiranih i koordiniranih operacija koje su obuhvatale preuzimanje vlasti u opštinama vojnim putem i protjerivanjem nesrba.
Vijeće je konstatovalo da je najveći dio zločina počinjen u periodu od aprila do oktobra 1992. u svakoj od opština, ali da je činjenje zločina nastavljeno sve do kraja sukoba. Vijeće je ustanovilo da su mnogi od napada na gradove i sela u opštinama izvedeni na organizovan i koordiniran način i da su u njima učestvovali pripadnici srpskih snaga. Ti napadi i zločini koji su počinjeni za vrijeme i poslije preuzimanja vlasti slijedili su sličan obrazac na cijelom području opština. Uzevši u obzir jasan sistematski i organizovan obrazac zločina koje su u svakoj od opština počinili pripadnici srpskih snaga, i to u okviru kratkog vremenskog perioda, Vijeće zaključuje da ti zločini nisu počinjeni nasumično, nego na koordiniran način.
Nakon što je dokaze odvagnulo u svjetlu sistematskog i organizovanog načina na koji su zločini činjeni u svakoj od opština, Vijeće konstatuje van svake razumne sumnje da je u periodu od oktobra 1991. do 30. novembra 1995. postojao zajednički plan da se s teritorije na koju su bosanski Srbi polagali pravo uklone bosanski Muslimani i bosanski Hrvati putem zločina.
Vijeće je konstatovalo da je ogroman broj bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata u opštinama bio prisilno raseljen iz domova, sela i gradova u kojima su zakonito boravili na druge lokacije u BiH ili u treće zemlje. Žrtvama je davano ograničeno vrijeme da napuste svoje domove, a zatim su ukrcavane u kamione, autobuse ili vozove i odvožene iz opština. Vijeće je konstatovalo da su u mnogim slučajevima bosanski Muslimani i bosanski Hrvati bili prisiljeni da odu nakon što su srpske snage napale njihova sela ili preuzele vlast u gradovima. Mnogi drugi su prvo bili uhapšeni, a zatim protivpravno zatočeni u zatočeničkim objektima i odvezeni iz opština. To protjerivanje je dovelo do drastičnih promjena u nacionalnom sastavu stanovništva gradova i do 1995. godine u mnogim od opština skoro da više uopšte nije bilo bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata.
Nakon što je razmotrilo izložene dokaze o naporima optuženog da okonča protivpravno zatočenje civila nesrba i da poboljša uslove u zatočeničkim centrima, Vijeće ima u vidu da je optuženi bio svjestan zatočenja civila velikih razmjera već u aprilu 1992, ali da je tek u junu 1992. izdao naređenja o zaštiti zatočenika i zahtijevao izvještaje. Do tada su već mnogi civili bili protivpravno zatočeni u užasnim uslovima. Vijeće, pored toga, nalazi da je optuženi raspolagao ovlastima da naredi zatvaranje zatočeničkih centara i da naloži puštanje zatočenika, što se vidi po tome kako su brzo nadležne vlasti provodile u djelo njegove instrukcije da se zatvore logori Omarska, Keraterm i kasnije Manjača, kao i njegove instrukcije da se neki konkretni zatočenici puste na slobodu.
Međutim, do trenutka kada je Vlada bosanskih Srba 27. oktobra 1992. donijela zvaničnu odluku da zatvori sve “nelegalne logore”, improvizovani zatočenički objekti koje su srpske snage na cijelom području opština koristile za zatočenje nesrba već su uveliko ispunili svoju svrhu omogućavanja procesa prisilnog uklanjanja nesrba. Vijeće smatra da je optuženi mogao da interveniše mnogo ranije da je to zaista htio. Međutim, umjesto da je svoje ovlasti primijenio kako bi zatvorio improvizovane zatočeničke centre, on je utrošio nekoliko mjeseci negirajući da su uslovi u tim centrima bili užasni i da su među zatočenima bili i civili. Pored toga, Vijeće ima u vidu da su logor Batković, zatvor Kula i zatočenički objekat Rasadnik tokom rata nastavili da postoje i da su njima i dalje bili protivpravno zatočeni civili koji nisu bili srpske nacionalnosti.
Nakon što je razmotrilo sve dokaze, Vijeće zaključuje da je učinjen sistemski propust da se provede istraga i pokrene krivično gonjenje za krivična djela počinjena nad nesrbima u opštinama tokom sukoba.
Vijeće nalazi da dokazi da je optuženi nagrađivao ili unapređivao svoje potčinjene za koje je znao da su počinili zločine, pokazuju da optuženi nije mario za to da li su oni učestvovali u kriminalnim aktivnostima usmjerenim protiv nesrba, sve dok su bili ispunjavani ključni ciljevi bosanskih Srba.
Vijeće smatra da izjave koje je optuženi dao međunarodnim pregovaračima pokazuju da je on znao da je “etničko čišćenje” bilo direktno povezano s ciljem bosanskih Srba da uspostave državu bosanskih Srba i da on nije bio zainteresovan da to spriječi.
U stvari, optuženi je bio više zaokupljen kažnjavanjem krivičnih djela počinjenih protiv snaga bosanskih Srba nego protiv nesrpskog stanovništva. To se vidi iz činjenice da je optuženi uložio napore kako bi osigurao da se zločini počinjeni nad Srbima istraže i dokumentuju. 17. juna 1992. optuženi je osnovao Državni dokumentacioni centar za istraživanje ratnih zločina protiv pripadnika srpskog naroda i imenovao njegovog direktora. Predsjedništvo je 13. jula 1992. usvojilo zaključak da se hitno aktivira rad Komisije za utvrđivanje ratnih zločina protiv srpskog naroda BiH. Vlada je 14. jula 1992. donijela odluku da se aktivira rad Komisije za utvrđivanje ratnih zločina počinjenih nad Srbima. 6. avgusta 1992. na sjednici Predsjedništva RS-a, odlučeno je da Komisija za utvrđivanje ratnih zločina protiv srpskog naroda mora da započne s radom. Ratko Mladić je 25. septembra 1992. izdao naređenje da se u izvještajima moraju dostavljati podaci o žrtvama zločina počinjenih od strane “hrvatsko-muslimanske koalicije”. Istog dana, Biljana Plavšić je naredila da sve srpske autonomne oblasti obavijeste opštine na svom području da je neophodno da se hitno uspostave komisije koje će prikupljati podatke o zločinima koje su Hrvati i Muslimani počinili nad Srbima.
Za vrijeme republičkog referenduma o nezavisnosti BiH, održanog 29. februara i 1. marta 1992. Srpske odbrambene snage (SOS) blokirale su zgradu opštine u Banja Luci. SOS je u Banja Luci bio pod komandom Nenada Stevandića i u njegovom sastavu je bilo mnogo poznatih kriminalaca iz Banja Luke. Trećeg aprila 1992. oni su podigli kontrolne punktove po gradu i dali izjavu za štampu u kojoj su pozvali predsjednika opštine da osnuje krizni štab kako bi se ostvarilo nekoliko ciljeva SOS-a, između ostalog, i otpuštanje iz službe oficira Banjalučkog korpusa JNA i rukovodilaca komunalnih preduzeća koji su glasali “protiv Jugoslavije”. SDS je usvojio zahtjeve SOS-a.
Krizni štab za Banja Luka je osnovan je u maju 1992. i za predsjednika je imenovan Predrag Radić koji je neposredno nakon toga najavio nekoliko mjera, uključujući i to da će zaposleni u CSB-u morati da daju izjavu o lojalnosti Srpskoj Republici BiH ili će izgubiti posao; da će se od Predsjedništva SFRJ tražiti da popuni Banjalučki korpus JNA i otpusti iz službe ili izvrši prekomandu oficira JNA koji su glasali “protiv Jugoslavije”; i da će se otpustiti direktori nekoliko javnih preduzeća koji vode “antisrpsku politiku”. Poslodavcima u Banja Luci je rečeno je da izbace sve nesrbe iz stanova u vlasništvu poslodavca kako bi napravili mjesta za porodice palih srpskih boraca. Oni koji su pokušali da zaštite nesrbe u Banjaluci bili su opomenuti ili čak smijenjeni. Da bi se osiguralo izvršenje tih naređenja, mješovite patrole u čijem sastavu su bili pripadnici policije, TO-a i JNA trebale su preuzeti od SOS-a kontrolu nad putevima.
Krizni štab Autonomne regije Krajina zvanično je osnovan 5. maja 1992. odlukom Izvršnog vijeća ARK-a i funkcionirao je od januara 1992. do 9. jula 1992. kada je preimenovan u Ratno predsjedništvo ARK-a. Predsjednik novoosnovanog kriznog štaba ARK-a je bio Radoslav Brđanin, a članovi su bili Milorad Sajić, sekretar Regionalnog sekretarijata za narodnu odbranu, koji je imenovan za potpredsjednika Kriznog štaba ARK-a; Vojo Kuprešanin, poslanik u Skupštini bosanskih Srba i predsjednik Skupštine ARK-a; Milovan Milanović, poslanik u Skupštini bosanskih Srba; Nikola Erceg, predsjednik Izvršnog vijeća ARK-a; Predrag Radić, predsjednik Skupštine opštine Banja Luka i Kriznog štaba Banja Luka; Radislav Vukić, Momir Talić, Stojan Župljanin i Nenad Stevandić koji je bio na čelu SOS-a.
Vijeće sigurnosti UN-a usvojilo je 23. septembra 1994. Rezoluciju 941 u kojoj je primilo na znanje informacije UNHCR-a i MKCK-a u vezi s teškim kršenjima međunarodnog humanitarnog prava u Banja Luci, Bijeljini i na drugim područjima BiH pod kontrolom snaga bosanskih Srba, koje je opisao kao etničko čišćenje. Vijeće sigurnosti je osudilo te postupke i zatražilo od vlasti bosanskih Srba da odmah prekinu svoju “kampanju etničkog čišćenja” i da specijalnom predstavniku generalnog sekretara, UNPROFOR-u, UNHCR-u i MKCK-u neodložno dozvole pristup Banja Luci, Bijeljini i drugim područjima.
