Godine 1876. okončan je proces iseljavanja muslimana iz Kneževine Srbije. Jedna od najinteresantnijih ličnosti iz ovog perioda u Beogradu bio je Rašid-bej Belgradi, rodom iz Bosne. Živio je u Beogradu i ostavio je veoma važan pisani trag o historiji Srbije.
Izdavači ove knjige su Institut za islamsku tradiciju Bošnjaka i El-Kalem. Urednik publikacije Hikmet Karčić govorio je o zadnjem danima osmanlijske vlasti i muslimanske zajednice u Beogradu.
Karčić je diplomirao na Pravnom fakultetu u Sarajevu 2010. godine, gdje je dvije godine kasnije odbranio master tezu “Uloga i značaj apelacija pred Domom za ljudska prava u procesu traženja nestalih osoba 1996-2003”. Doktorsku disertaciju odbranio je na Međunarodnom univerzitetu Sarajevo na temu “Koncentracioni logori kao sredstvo za etno-religijsko čišćenje ne-Srba u Bosni i Hercegovini 1992-95”.
Radio je u Institutu za nestale osobe Bosne i Hercegovine, Centru za napredne studije, te bio koordinator projekta “Mapiranje logora i mjesta zatočenja u Bosni i Hercegovini 1992-95” u Udruženju TPOS. Producent je dokumentarca Dani ubijanja (Al Jazeera Balkans, 2013) te Na Drini krvavi Višegrad (Haber i Ćuprija, 2014). Autor je knjige Apelacijama do istine (Konrad Adenauer Stiftung, 2013). Objavio je više naučnih radova na temu genocida i memorijalizacije.
Urednik je knjige Remembering the Bosnian Genocide: Justice, Memory and Denial. Priredio je i preveo Muslimanski svijet: populacija i religioznost (Centar za napredne studije, 2013) te Balkanski ratovi 1912-13: Smrt i prisilno prognonstvo osmanskih muslimana (Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, 2012).
Član je Muslimansko-jevrejske konferencije – MJC te učesnik mnogobrojnih programa i seminara. Polja interesiranja su mu: međunarodno pravo, studije genocida i holokausta, tranzicijska pravda, kolektivno sjećanje, ljudska prava i historija.
- Nedavno je iz štampe izašla publikacija Poučna kratka historija autora Rašida Belgradija. Možete li nam malo više reći o ovoj knjizi?
– Rašid Belgradi je napisao značajno djelo Tarih-i vaqa-i hayretnumai Belgrad ve Sirbistan, koje je 1894. godine prevedeno u Srbiji pod naslovom Istorija čudnovatih događaja u Beogradu i Srbiji“. Ova knjiga ima dva dijela. Prvi dio obuhvata period od 1802. do 1849. godine i drugi period od 1848. do 1861. godine. Knjiga sadrži narativni dio o događajima u Srbiji i originalne fermane vezane za političku situaciju u Srbiji. Narativni dio ogleda se u dijalogu dva brata: Akila i Nakila – jedan priča drugom o razlozima zbog kojih je napustio Srbiju. Treća knjiga, odnosno Zeyl,ili dodatak prvoj knjizi, naziva se Ta’rihce-i ibretnuma i obuhvata period konačnog iseljavanja muslimana iz Beograda 1867. godine.
Ovo djelo napisano je 1871-72. godine. O njegovom značaju govori i činjenica da je upotrijebljena kao izvor za pisanje Ta’rih-i cevdet, najcitiranijeg historijskog djela o Osmanskom carstvu autora Ahmet Dževdet-paše. Upravo ovaj treći dio, odnosno dodatak Ta’rihce-i ibretnuma, što u prijevodu znači Poučna kratka historija, sada je po prvi put preveden na bosanski jezik u Institutu za islamsku tradiciju Bošnjaka. Poučna kratka historija je originalno napisana na osmanskom jeziku, tako da je transliteraciju, odnosno prijevod, uradila profesorica sa Istanbulskog univerziteta Ayse Zisan Furat.
- Kako autor djela opisuje odlazak Osmanlija iz Beograda, odnosno iseljavanje muslimana iz Kneževine Srbije?
– Rašid Belgradi opisuje događaje koji su doveli do iseljavanja muslimana iz Beograda i Kneževine Srbije. Belgradijevo djelo predstavlja viđenje živog aktera, insajdera i očevica ovih događaja, koji je cjelokupan ovaj proces – predaje Beograda srpskim vlastima – doživio jako emotivno i lično, što je i vidljivo iz njegovog pisanja. Tako Belgradi, naprimjer, tretira pitanje predaje tvrđava u Beogradu, Smederevu, Šapcu i Kladovu. Belgradi prvenstveno navodi kako su ove tvrđave predate srpskim vlastima u emanet i “sporazumjeli su se da se Srbi neće okrenuti protiv volje sultana nad sultanima i da će, kada se to zatraži, predati i bez oklijevanja vratiti tvrđave u istom stanju u kojem su ih i preuzeli”.
Zatim on navodi da su neobrazovanost, neznanje i nezainteresiranost ključni element stagnacije muslimanskog stanovništva na ovim prostorima te u jednom dijelu navodi: “Muslimani hodaju okolo ko bezglave kokoši, bez moći da razlikuju dobro od zla. Smucaju se po kafanama dan i noć, ne rade ništa, drugim riječima, troše svoje vrijeme u praznoj priči. Brkovi i brade im požutjeli od duhanskog dima. Kakvoj se sreći i dobrobiti možemo nadati od zastupnika koje bi izabrali takvi ljudi; ljudi koji svoju djecu uče pušiti cigarete i ići u kafanu, umjesto da ih podstiču da unapređuju svoje sposobnosti? Kako oni mogu donositi dobre odluke o važnim poslovima koji se tiču države i naroda u zemlji? Prije svega, trebali bismo se zabrinuti zbog stanja u kojem žive ti ljudi. Oni moraju slati djecu u školu.”
- Šta je bio uzrok, odnosno povod, početku nasilnog iseljavanja muslimana iz Kneževine Srbije?
– Dana 15. juna 1862. godine na Čukur-česmi u Beogradu došlo je do svađe i sukoba između osmanskih nizama i nekoliko Srba oko toga ko će prvi natočiti vodu. Prema zvaničnoj srpskoj verziji događaja, jedan srpski šegrt je slučajno razbio testiju osmanskom nizamu, a ovaj je zauzvrat udario i ranio jednog srpskog dječaka. Neredi su eskalirali i počelo je puškaranje između srpske i osmanske policije. Zbog tog sukoba, muslimanski stanovnici Beograda i osmanski vojnici povukli su se u tvrđavu.
Muslimanske kuće izvan tvrđave postale su meta pljačke i uništavanja, a muslimani meta srpskih naoružanih grupa, koje su krenule u obračun sa svim Turcima. Tako Mihailo S. Petrović navodi: “Neverovatnom brzinom, prije nego što je cela varoš bila načisto s tim šta se stvarno dogodilo, kroz Beograd je prostrujala želja da se sa varoškim Turcima jedanput prečisti i da se Porta stavi pred svršen čin.”
Tadašnji evropski predstavnici smatrali su da ovi događaji zahtijevaju sazivanje zasebne konferencije, radi uspostavljanja mira i rješavanja sporova. Porta je prihvatila ove zahtjeve i organizirala konferenciju u Kanlidži kod Istanbula. Zaključci doneseni na ovom zasjedanju objavljeni su u formi Protokola, koji sadrži 12 članova. Tri člana se odnose na položaj muslimana u Srbiji, a ostali na osmanske garnizone u tvrđavama u Srbiji: u Beogradu, Kladovu (Feth-i islam), Šapcu i Smederevu, te rušenju tvrđava u Užicu i Sokolu.
Najinteresantniji je Član 8, koji, između ostalog, kaže da se “svi muslimanski stanovnici koji žive oko pet utvrđenih tačaka koje ona drži u posjedu na osnovu ugovora, i koji su specificirani u prethodnim članovima, mogu osloboditi svoje imovine i povući sa srpske teritorije što je moguće brže”. Na osnovu ovog člana Protokola, objavljena je i “Instrukcija za zapovednika grada beogradskog”, u kojem se navodi: “Vi nećete dozvoliti nijednom muslimanskom žitelju beogradskom da živi izvan grada.”
- S obzirom da je knjiga u trojezičnom izdanju, kakve reakcije očekujete?
– Cilj i svrha prevođenja ovog značajnog djela na bosanski, engleski i turski jezik, odnosno njena transliteracija, upravo je urađeno kako bi publikacija bila dostupna čitaocima i historičarima kojima je polje interesovanja historija Balkana. Ova knjiga predstavlja viđenje jednog čovjeka koji je bio živi akter ovih događaja te sam mišljenja da bi ova knjiga mogla dopuniti postojeću literaturu i može poslužiti kao “druga strana” priče koja do sada nije ispričana.
