Ličnost Husein-kapetana Gradaščevića zaokuplja maštu historičara i književnika još od vremena kada je njegov pokret doživio fijasko, a razlozi koji su ovog bosanskog velikodostojnika nagnali da se pobuni protiv osmanske uprave u Bosni različito su tumačeni i objašnjavani. Ono što predstavlja stanovit problem u ispravnom sagledavanju historijskih činjenica i pravilnom shvatanju motiva ustanka koji je Gradaščević podigao svakako leži u činjenici da su mnogi bosanski književnici stvarali vlastite priče o Husein-kapetanu, upisujući nerijetko u njegovu biografiju i detalje koje historiografija nije u stanju prepoznati kao istinite.
Sve su to razlozi zbog kojih je nužno odvojiti historijsku i književnu sliku Husein-kapetana Gradaščevića i jasno precizirati u kakvom je historijskom kontekstu djelovao i koji su bili razlozi njegove pobune protiv osmanskih vlasti. Odgovori na ova pitanja definirat će i ono najvažnije: da li je Husein-kapetan Gradaščević bio borac za bosansku autonomiju,ili zaštitnik osmanskog poretka.
Na ovo pitanje historičar iz Sarajeva Muhamed Nametak daje veoma precizan i jasan odgovor, a analiza historijskih vrela i razumijevanje konteksta ubijedilo ga je da vjeruje kako je “borba za autnomiju Gradaščevića de facto i de jure bila borba za Bosnu i Hercegovinu, za njezine interese, što je u tom trenutku pretpostavljalo autonomiju”.
Složeni historijski uslovi
Objašnjavajući kompleksne historijske uslove koji su bili “okidač” za podizanje pobune, Nametak kaže da je Osmansko carstvo bilo u velikoj krizi, koja se odražavala podjednako na unutrašnjem i na vanjskopolitičkom planu. U to vrijeme sve je jači pritisak na vanjske granice Osmanskog carstva, a u samoj zemlji dolazi do urušavanja timarskog sistema, zbog čega propada ekonomska baza cijele države. Gradaščevićev pokret bio je, pojašnjava Nametak, samo jedan u nizu, a svima je zajedničko da su “naznačili početak dezintegracije osmaske države”.
Konkretan povod za izbijanje ustanka bio je odnos Carstva prema Srbiji i ustupcima koje je porta pravila prema Milošu Obrenoviću.
“Upravo su srpski ustanci bili jedan od okidača bosanskog pokreta za autonomiju, jer je, hatišerifom sultana Mahmuda II, jedan dio bosanske teritorije iza rijeke Drine predat Milošu Obrenoviću, knezu tada autonomne Srbije. Husein Gradščević, ali i drugi bosanski velikodostojnici, sve više osjeća da centralna osmanska vlast ne vodi dovoljno računa o bosanskim potrebama te da provođenje određenih reformi osmanskih sultana direktno ide na štetu bosanskohercegovačkih interesa. Zbog toga se Husein Gradščević, ali i drugi značajni Bošnjaci, diže protiv osmanske vlasti.”
Djelovanje Husein-kapetana Gradaščevića bilo je predmet interes mnogih historičara, koji su, kako kaže historičar iz Sarajeva Sedad Bešlija, na različite načine tumačili motive njegove “pobune”. Jedni su u njegovom ponašanju vidjeli borbu protiv reformi koje je pokrenulo Osmansko carstvo, u procesu kojim se natojalo očuvati privilegije domicijelnog vladajućeg sloja, a drugi su njegovu pobunu tumačili na razini “etno-nacionalne agende”, u kojoj je Husein-kapetan Gradaščević bio centralni simbol.
Poznavanje historijskog konteksta
Ono na čemu Bešlija insistira kada je riječ o ispravnom razumijevanju Gradaščevićevog pokreta svakako je poznavanje historijskog konteksta, koji je bio složen u političkom, vojnom i ideološkom smislu.
“Postoji nekoliko historijskih činjenica koje se ne smiju zanemariti kada su u pitanju odnosi između centralnih vlasti u Istanbulu i pokrajinskih vlasti u Bosni u to doba. Bosanski ejalet, kao isturena osmanska pokrajina, vrlo važna kroz više od četiri stoljeća, bio je u jako nepovoljnom položaju, posebno nakon pokretanja nacionalnih ideologija i akcija na Balkanu (tada Rumeliji). Pored niza posljedica tog procesa, postojala je konkretna opasnost da se odlukama mira u Jedrenama 1829. godine jedan dio teritorije, čuvenih šest nahija u sjeveroistočnoj Bosni, pripoji kneževini Srbiji. Kada je u pitanju protivljenje reformama koje su inicirale centrale vlasti, u Bosni je još od 18. stoljeća ustaljena ‘pobunjenička praksa’ prema svemu novom što je dolazilo iz Istanbula. U tom kontekstu, podsjetimo se da je Bosna bila prilično zatvorena i konzervativna pokrajina, u kojoj su odnosi jasno definirani, vladajući sloj precizno određen takozvanim odžakluk sistemom još od 1593. godine, koji je obnovljen i potvrđen na kraju 17. stoljeća.”
Ono što je zanimljivo jeste da velika većina današnjih historičara zanemaruje poznate historijske činjenice i, namjerno ili ne, ignorira historijske izvore koji govore o tome da je Husein-kapetan Gradaščević bio čovjek koji je pokušavao očuvati “stari poredak”. Niz tragičnih nesporazuma učnili su da pobuna propadne i da, istovremeno, reforme ne budu provedene.
“Nadalje, Husein-kapetan je u sačuvanoj korespondenciji s centralnim vlastima ponavljao da će, ukoliko mu se potvrdi namjesništvo u Bosni, ‘predano raditi za interese Osmanske države’. To ne implicira pokušaj odvajanja Bosne od Osmanske države, već sasvim nešto drugo, da je prije riječ o pokretu za očuvanjem starog poretka, odnosno prava koja je centralna uprava priznala stanovništvu ove pokrajine, a koja su uspostavljena tokom vremena, te zahtjev da se povjerenje da domaćem čovjeku koji najbolje zna prilike u pokrajini i okolini. Zanimljivo je da su centralne vlasti tokom prethodna dva stoljeća često prihvatale mišljenje lokalnih ljudi i potvrđivale imenovanja domaćih ljudi na razne pozicije. Također, imenovanje Ali-paše Rizvanbegovića za prvog čovjeka izdvojenog Hercegovačkog ejaleta, netom nakon sloma pobune Gradaščevića, pokazuje da je postojala teorijska osnova da se udovolji zahtjevima Husein-kapetana i njegovog pokreta. Ali, eto, u njegovom slučaju to se nije desilo, nakon čega je krenula oružana pobuna. Tragično historijsko nerazumijevanje centralnih i pokrajinskih vlasti, koje je koštalo Bosnu i njeno stanovništvo, a posebno Bošnjake u kasnijem periodu. Niti je pobuna uspjela, a niti su reforme.”
Razlozi za neuspjeh pokreta
Mnogobrojni su razlozi zbog kojih je pokret Husein-kapetana Gradaščevića doživio propast, a Muhamed Nametak definira tri osnovna: “Prvi je nedostatak političkog iskustva kod bosanskih vođa, koji su, nakon početnih pobjeda, stali i prokockali prednost koju su stekli tim pobjedama. Sljedeći uzrok je izostanak podrške izvan zemlje, koju su kršćanske zemlje, koje su se borile protiv osmanske vlasti imale, i, na kraju, ne treba izostaviti ni činjenicu da je Gradaščević bio izdan od Ali-paše Rizvanbegovića i njegovih saveznika, što znači da su unutarbosanske suprotnosti olakšale posao protivnicima bosanskog suvereniteta.”
Interpretacija procesa Gradaščevićeve pobune pati od nekoliko metodoloških boljki, a najveća je, pojašnjava Sedad Bešlija, izostanak uvida u bazičnu osmansku izvornu građu. To je razlog zbog kojega izostaje “multiperspektivni” uvid u događaje i jedan od razloga zašto se o samom procesu i njegovim akterima “stvorila više mitološka i konstruirana slika, negoli objektivna historijska slika”. Dodatni problem je što se pitanje Pokreta za autonomiju “zloupotrebljava i neprecizno tumači u našoj široj javnosti”, a dijapazon onih koji javno iznose mišljenje o Husein-kapetanu Gradaščeviću i njegovoj pobuni širok je i veoma raznolik.
“Najprije zabrinjava to ko sve javno priča o tako krupnom historijskom događaju, o kojem se još uvijek malo zna – od pozorišnih glumaca do lokalnih političara, a ono što posebno zabrinjava je da oni koji se upuštaju u priču o navedenoj temi i, takoreći, bosansko-osmansko/turskim odnosima kroz historiju općenito, ne umiju razlikovati, recimo, 16. od 19. stoljeća, ‘trpajući’ sve u isti koš, što je totalni apsurd. Da ne idemo dalje. Srećom, postoje ozbiljni istraživači u svijetu nauke, koji i dalje istražuju navedenu temu. Jedna od njih je Turkinja Fatma Sel Turhan, koja je prije pet godina doktorirala na prestižnom Univerzitetu Bogazici u Istanbulu upravo na temi ‘bosanske pobune’ u drugoj i trećoj deceniji 19. stoljeća, te uveliko upotpunjuje naša saznanja o toj temi.”
