Iako izrasla iz teženje naroda da se oslobode kolonijalističkog podjarmljivanja, u godinama svog životnog kraja Jugoslaviju će nacionalistički historičari i revizionisti historije proglašavati “tamnicom naroda”, interpretirajući njenu gotovo vijek dugu povijest kriznim sučeljavanjima nacija s kraja osmadesetih godina prošlog vijeka. Kao politička zajednica bit će stvorena na osnovu dogovora o zajedničkom političkom životu i u vrijeme svog nastanka predstavljat će najuspjeliji izraz političkog organiziranja mnogim narodima jugoistoka Evrope.
Jugoslavija je bila izraz težnje za slobodom i političkim samoopredjeljenjem i bila je okvir ne samo za političku emncipaciju, nego još više – državni model s kojim je počeo proces modernizacije cijelog prostora i načina življenja, kaže Sonja Biserko iz srbijanskog Helsinškog komiteta, koja je objavljivanje knjige Jugoslavija u istorijskoj perspektivi (Izdavač knjige je Helsinški odbor za ljudska prava Srbije, a knjiga je zbornik naučnih radova grupe autora) ocjenila važnim prilogom za proučavanje historije država koje su nekada činili jedan politički organizam, a danas su samostalne zemlje.
Prvo je uništili, pa je ‘kopiraju’
Ta priča kako je Jugoslavija potiskivala partikularne nacionalne identitete je sasvim proizvoljna, nastavlja Biserko, i to je narativ koji su o Jugoslaviji u posljednjih 25 godina iskonstruirali revizionisti historije, koji uporno odbijaju prihvatiti činjenicu da je to bila složena i multikulturalna zemlja, u kojoj su nacionalni identiteti bili ravnopravni i zagarantirani.
Ono po čemu se Jugoslavija razlikuje od svih zemalja nastalih njenim raspadom jeste organska multikulturalnost, koju su nacionalističke političke elite uništile, kako bi se danas borile za istovjetne principe političke integracije, samo pod “kapom” nadnacionalne institucije kakva je Evropska unija.
“A i konstitutivni narodi Jugoslavije su imali, odnosno ostvarivali, svoje nacionalne identitete, i uopšte svoje nacionalne aspiracije, s tim što je Jugoslavija nudila i taj nadnacionalni identitet, što je, ustvari, u svim složenim državama neko rešenje. Mi smo danas završili sa veoma etnocentričnim zemljama, koje, po prirodi stvari, nisu inkluzivne, a sve su i dalje ostale multietnične, i to je problem koji prati ove zemlje i uglavnom ne mogu još uvek da se konstituišu kao moderne zemlje.”
Posmatrati Jugoslaviju samo iz perspektive njenog raspada ključna je greška, koju čine mnogi koji nastoje objasniti krvava zbivanja s početka 90. godina prošlog stoljeća, kaže historičar iz Sarajeva Husnija Kamberović.
Ta zemlja je prošla dug put od ideje o ujedinjenju naroda jugoistoka Evrope, do vremena kada će želja za nacionalnom nezavisnošću prevladati integralističke motive koji su bili usađeni u temelj postojanja Jugoslavije.
Država koja je postojala
“Mislim da je problem u tome što mnogi na historiju Jugoslavije gledaju iz perspektive samo njenog raspada, a to je ipak bila zemlja koja je funkcionirala gotovo 100 godina i u kojoj su živjeli mnogi narodi i uglavnom dostigli gotovo najviše stepene svog modernizacijskog razvoja. Ova knjiga je pokušaj objašnjenja tog jednog hoda kako bi se razumjelo zašto se ona tako raspala. Vidi se iz te knjige da je ta država imala unutar sebe niz protivrječnosti, da su ti sukobi gotovo stalno postojali, dakle gotovo tokom čitavog postojanja jugoslovenske države, i da taj kraj nije bio tako, recimo, neočekivan, mada jeste bilo neočekivano zašto je bio tako dramatičan i krvav.”
Kamberović smatra da je došlo vrijeme da se naša društva suoče s istinom o tome šta je bila Jugoslavija i koji su bili uzroci njenog stvaranja, a zatim i nestanka. Tvrditi kako je to bio “zavjerenički” projekat, što se može često čuti od nacionalističkih interpretatora historije, sasvim je neutemeljeno, jer je Jugoslavija nastala iz legitimne onovremene političke težnje o objedinjavanju naroda u jedan politički okvir.
Nastanak knjige ima slične motive, kaže dalje Kamberović, a historijska nauka mora pokušati naći odgovore na ključna pitanja vezana za nastanak i nestanak Jugoslavije.
“Ključna poruka knjige i ključna namjera za pisanje je pokušati vidjeti šta je bila Jugoslavija, jer je to bila država koja je postojala. Ne možemo je negirati. Nastala je 1918. godine, a nestala je 1992. godine. Na nama je bilo, grupi historičara, pokušati vidjeti šta je bilo prelomno u historiji tih naroda i te države da je dovelo do tako krvavog raspada i da se, zapravo, vidi kakva su različita iskustva pojedinih naroda koji su živjeli u toj Jugoslaviji ponijeli sa sobom – s čim su ušli u Jugoslaviju, i s čim su izašli, i kako se iz današnje nacionalne perspektive gleda na tu Jugoslaviju.”
Namjerno i sistematski prešućivane činjenice
Ono što je najnepravednije prema toj zemlji jeste da se njena historija danas posmatra isključivo iz revizionističke i usko nacionalističke perspektive, pa je projekat pisanja knjige nastao iz želje da se ponovo otkriju činjenice koje se danas “namjerno i sistematski” prešućuju, kaže Biserko.
Proučavanje jugoslovenske historije važno je i za obnovu ratovima uništenih veza među narodima i državama, a njen multikulturalni okvir, iako osporavan i negiran, može poslužiti za oblikovanje novih političkih odnosa.
“Ideja da se ta knjiga piše i da se pokrene projekat proistekla je zbog revizionizma, koje je na delu od raspada Jugoslavije na svim stranama, iz raznih razloga. Ona se uglavnom i isključivo posmatra kroz antikomunizam i u tom smislu ta revizija je došla dotle da se poništava i antifašistički pokret, i da se totalno iskrivljuje taj pozitivni i modernizacijski doprinos Jugoslavije kao države za sve narode bivše Jugoslavije, i to je nešto što zamagljuje mogućnost analize sadašnjosti, ali isto tako, zamagljuje budućnost u smislu da regionalna saradnja, koja je uslov za Evropsku uniju, nije moguća bez raščišćavanja onoga šta se desilo, i ne imanje uvida u te regionalne odnose tokom stvaranja Jugoslavije može biti prepreka pomirenju.”
