„Podržavam kada se muslimani iz Bosne i Hercegovine uključuju u rad Islamske konferencije Njemačke. Tradicionalni ‘bosanski islam’ sa njegovom orijentacijom na multireligijski suživot u Evropi, međureligijski dijalog i jasno odvajanje između države i religije predstavlja pravu podlogu za to“, kazao je ministar unutrašnjih poslova Njemačke Thomas de Maziere na sastanku sa reisu-l-ulemom Islamske zajednice BiH Huseinom ef. Kavazovićem u Berlinu.
U Evropi se već neko vrijeme vodi debata o tome da li bi BiH trebala biti uzor modernog islama, a Deutsche Welle je 2011. pisao o “bosanskom islamu“, kao mogućem modelu za Evropu.
Kavazovićev savjetnik za medije Muhamed Jusić, koji je prisustvovao sastanku reisa i njemačkog ministra, kaže da je sastanak poglavara Islamske zajednice u BiH sa De Maizierom jako bitan, ne samo za Islamsku zajednicu Bošnjaka u Njemačkoj, nego i za muslimane u Evropi, pa i Bosne i Hercegovine.
“Iako reisu-l-ulema u političkom smislu ne predstavlja Bosnu i Hercegovinu, pa čak ni Bošnjake jer oni nisu vjerska manjina i ne žele svoje mjesto u Evropi naći kao takvi nego kao suverena država i nacija, ostaje činjenica da ovi sastanci sigurno imaju i svoju političku poruku, a ona je prije svega ta da svi segmenti društva trebaju uraditi sve kako bi se stvorila povoljna klima za nastavak evropskog puta BiH, te da ćemo na tom putu imati podršku brojnih prijatelja u Evropi i svijetu“, navodi.
Islam je jedan, kaže Jusić, i osnovni temelji njegovog učenja su isti.
Bosansko iskustvo življenja islama
U tom smislu, ističe, ne može se govoriti o “bosanskom islamu“, ali može o bosanskom iskustvu življenja islama.
“Islam se u Bosni saživio sa podnebljem i bošnjačkom predislamskom tradicijom i kulturom, te u interakciji s drugim stvorio jedan otvoreni kulturološki obrazac praktikovanja temeljnih postulata islamskog nauka. To iskustvo je podjednako islamsko kao i evropsko, i ono s razlogom može biti interesantno kako Evropi tako i novim generacijama muslimana koji u Evropi vide svoj dom. Bosna je putokaz njima da se podjednako može biti Evropljanin i dobar musliman“, kaže Jusić.
Dodaje da Islamska zajednica u BiH i muslimani-Bošnjaci imaju skoro preko 140 godina iskustva institucionalne organizacije vjerskog života u sekularnoj državi. Kaže da je to samo jedna od tih posebnosti bosanskog iskustva islama koje je sada tako zanimljivo Evropi.
“Model organizacije vjerskog života kakav je nastao u Bosni kroz instituciju reisu-l-uleme i Islamske zajednice je jedinstven u svijetu. Većina muslimana koji danas dolaze u Evropu nemaju iskustvo sa organizovanjem autonomne, od države odvojene vjerske institucije koju država priznaje. Od pada hilafeta u većini muslimanskih država vjerska pitanja se vode kroz ministarstva vjera ili vakufa“, navodi.
U nekim od njih, kaže Jusić, je direktna kontrola vlasti nad ulemom dok u drugima imaju neprimjereno uplitanje uleme u političke procese.
“U oba slučaja većini tih muslimana nedostaje iskustvo življenja islama u modernoj sekularnoj državi. Ovo je prilika da mi svoj model ponudimo Evropi i evropskim muslimanima. Jer je tzv. muslimansko pitanje postalo jedno od najbitnijih u Evropi, a ovo iskustvo može biti jedan od naših doprinosa evropskoj porodici naroda i država“, ističe.
Svojim nedavnim posjetama Briselu i Berlinu, kaže Jusić, reis Kavazović iskazuje spremnost Islamske zajednice u BiH za takvom razmjenom iskustava, a na Evropi i tamošnjim muslimanima je da procijene da li im nešto od toga što ona ima može koristiti.
Armina Omerika, profesorica idejne historije islama na Goethe Univerzitetu u Frankfurtu, smatra da je “bosanski islam“ još uvijek nedovoljno razjašnjena tema.
“U nekom teološkom smislu ili u smislu prakticiranja islama kao religije, vjerske prakse i učenja, ‘bosanski islam’ se ne razlikuje znatno od drugih sličnih pravaca zasnovanih na srodnim teološkim tradicijama i učenjima. Islamska zajednica izbjegava pojam ‘bosanski islam’, ja mislim da oni koriste izraz ‘islamska tradicija Bošnjaka’, upravo kako bi izbjegli tu vrstu regionalizacije islama. Kada se ‘bosanski islam’ stavlja u neku vrijednosnu relaciju sa nekim, navodno, drugim “islamima“, posebno onim sa Bliskog istoka, tu uvijek na neki način imate tu suptilnu konotaciju – podtekst, da je to ‘bolji način islama’ od, recimo, arapskog. Taj podtekst je ono što je problematično kod takvih poređenja, jer je nemoguće davati generalizirane izjave o vjerskim stavovima pojedinaca, pogotovo u kompleksnim pluralističkim društvima, na čisto etničkoj osnovi ili na osnovu porijekla“, kaže Omerika.
Time se, navodi, pravi hijerarhija koja se zasniva na problematičnim stvarima.
“Time se kaže ‘bosanski islam’ je dobar zato što je evropski, a drugi, pošto nisu evropski, nisu dobri“, navodi ona.
Sekularna država u kojoj Islamska zajednica djeluje
Postoje, međutim, nastavlja Omerika, obilježja načina na koji se islam institucionalizirao u BiH, a koja odgovaraju zapadnoevropskim državnim akterima.
“Jedno od tih obilježja je da u BiH postoji centralna institucija koja administrira sve što je vezano za tu religiju, a to je Islamska zajednica. Ta institucija je poznata zapadnim zvaničnicima. Njemačka već dugo traži takvog partnera za razgovor u zemlji, a ne mogu ga dobiti u uslovima pluraliteta-heterogeniteta islamskih zajednica u zapadnoj Evropi. Pošto BiH ima više od 120 godina iskustva sa takvim centralizovanim oblikom organizacije islama, sa jasnim vjerskim autoritetom, onda je to nešto što je političarima i drugim akterima ovdje na Zapadu jako primamljivo“, kaže ona.
Islamska zajednica u BiH je, kaže Omerika, prihvatila sekularnu državu kao državni oblik u kojem ona djeluje i to, po njenom mišljenju, važi i za većinu muslimana na Zapadu:
“I oni su su prihvatili sekularnu državu. Ali to ne važi nužno za islamske institucije u njihovim zemljama porijekla, kao ni za određene oblike političkog islama koji djeluju i na Zapadu. Ima još jedna stvar. Donedavno je ta tradicija islamskog reformizma, odnosno modernizma, bila dominantna teološka struja u BiH kada je islam u pitanju, a IZ kao institucija još uvijek baštini tu tradiciju kao svoju glavnu smjernicu.“
Omerika ističe da treba biti realan i uvidjeti da su uslovi za društvenu-strukturalnu integraciju islama u zapadnoj Evropi drugačiji od onih u bliskoistočnim zemljama.
“Zemlje se razlikuju. Pa čak i u samoj Njemačkoj imate ogromnu razliku između pojedinih pokrajina. Onda uzmite cijelu Zapadnu Evropu sa skroz različitim tradicijama sekularizma. Mi ovdje govorimo i o ogromnim razlikama kada su u pitanju zakonski okviri te integracije. Islamske zajednice na Zapadu trenutno nisu u istoj situaciji u kojoj je bila Islamska zajednica Bošnjaka u bivšoj Jugoslaviji. Ovdje imate jednu ogromnu dozu heterogeniteta. Zato je jako teško uzeti bilo koju tradiciju islama kao neku podlogu. “Bosanski islam“ može da bude neka vrsta inspiracije, odnosno, Bošnjaci mogu zastupati svoj model i treba da ga zastupaju, ali bez pretenzija da se taj model kroz neke eksterne faktore nameće drugim zajednicama koje ga ne prihvataju. I u samoj BiH postoje svađe da li je taj centralizovani model prihvatljiv za sve muslimane“, navodi Omerika.
Kulturni šok
Zastupati tu tradiciju, objašnjava, je jedna stvar, ali druga stvar je da Bošnjaci ne smiju dopustiti da budu instrumentalizirani u smislu marginalizacije drugih islamskih zajednica.
“No, svakako je za pozdraviti ukoliko se Bošnjaci-muslimani u Njemačkoj aktivnije uključe u društvene tokove i debate, te u procese strukturalne integracije islama u Njemačkoj, nego što je to dosad bio slučaj, i ukoliko njihovo prisustvo postane vidljivije u opće-društvenom smislu.“
Profesor na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu i politički analitičar Ahmet Alibašić kaže da se svi pitaju po ćemu se to “bosanski islam“ razlikuje od poimanja te religije u nekim drugim zemljama, ali, čini mu se, da “još nismo artikulirali odgovor ili odgovore na to pitanje“.
“Mislim da je u pitanju ono što ćemo nakon nekog vremena imati u mnogim muslimanskim zajednicama Evrope i drugih modernih društava. Bošnjaci su u kontinuiranom ‘dijalogu’ sa modernošću i postmodernošću od 1830-ih kada su bili pilot projekat osmanske modernizacije. Taj dijalog u ime bosanskih muslimana vodile su u početku dijelom a kasnije dominantno domaće intelektualne snage. To je rezultiralo tumačenjima i praksom islama koja ne odudara od savremenih evropskih kulturnih senzibiliteta. Dakle, mislim da je tajna u toj konstantnoj dijalektici vjere islama i evropske kulture zahvaljujući kojoj islam ovdje ne izgleda tako strano kao kada jedan musliman iz nekog tradicionalnog društva Afrike ili Azije dođe u neko od najprogresivnijih zapadnih društava. U takvim prilikama zapravo svjedočimo obostrani kulturni šok ali kako i muslimani i nemuslimani uvijek ne razlučuju vjeru od kulture onda se sve svede na to da islam nije kompatibilan sa evropskim vrijednostima“, smatra Alibašić.
On nabraja neke karakteristike tog bosankog izraza islama: “Prvo, bosanski muslimani su vremenom prihvatili ljudsko-pravaški koncept “slobode vjere” kao moralno-pravni okvir u kome žele iskazivati svoju vjeru. Iz toga proizilazi niz drugih karakteristika tumačenja i prakse islama. Drugo, islamskim poslovima ovdje upravlja Islamska zajednica kao sui generis institucija koja nije ni dio vladinog aparata, a ni obično nevladino udruženje te kao takva uživa povjerenje većine bosanskih muslimana i spašava nas uobičajene konfuzije u upravljanju islamskim vjerskim poslovima. Konačno, bosanski muslimani već dugo vremena imaju vlastite vjerske autoritete i vjerske obrazovne institucije koje posreduju proces razumijevanja između njih i evropskog okruženja ostajući pri tome u stalnom kontaktu sa centrima islamske učenosti u muslimanskom svijetu“.
‘Što vidimo to vjerujemo’
Jasno mu je, navodi, da “nismo uvijek uspjeli u tom susretu sa modernošću ostati vjerni svojoj misiji, niti su nam ta naša rješenja uvijek pomogla da budemo prihvaćeni od svih krugova u Evropi, a posebno ne od nekih naših komšija, ali govorimo o dominantnim tokovima“.
On, slično kao i Omerika, nije siguran da se može kazati da je “bosanski islam“ podloga za integraciju te religije u Evropi.
Bilo bi to, kaže, preambiciozno s obzirom da je iskustvo BiH u tom pogledu vrlo specifično i kao takvo teško direktno prenosivo.
“Ali ono sigurno jeste jedan pozitivan primjer koji može pomoći u izgradnji povjerenja, razbijanju obostranih predrasuda i ohrabrivanju svih učesnika u procesu susretanja islama i Evrope da su islamske i evropske vrijednosti kompatibilne u mjeri koja omogućava uzajamno obogaćujući suživot. Taj živi primjer je podjednako potreban i muslimanima i nemuslimanima u vremenu opće manipulacije strahom i spekulacija svakakvim scenarijima“, kaže on.
U tom pogledu je, zaključuje Alibašić citirajući englesku poslovicu, “seeing is believing – što vidimo to vjerujemo“, iskustvo Bosne i Hercegovine dragocjeno.
